' ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ | 93620… πως Ξο΄3-ΐ? Η αγιογραφία, ασφαλώς. υπηρετεί το δόγμα και στο- χεύει στην εκλαί'κευση ευαγγελι- κών περικοπών και στην προβο- λή του παραδείγματος των Αγίων. Στην απεικόνιση, όµως, της μεταθανάτιας τιμωρίας των αμαρτωλών, οι λαϊκοί ζωγράφοι … κυρίως των χωριών - βρί- σκουν την ευκαιρία να καυτηριά- σουν παραβάσεις που στρέφον- ται κατά των λαϊκών στρωμάτων και σε μερικές περιπτώσεις φτά- νουν σε σκληρή κοινωνική κριτι- κή. Μέσα, όµως, από τα αµαρτή- ματα που τιµωρούνται διαφαί- νονται και στοιχεία ιδεολογίας, όπως οι αντιλήψεις για τη θέση της γυναίκας. Ας μην ξεχνούμε πως, εκτός από μερικά ορεινά δραστήρια κέντρο εμπορίου και βιοτεχνίας, η,αγιογροφία είναι η μοναδική ζωγραφική εκφραση των ραγιάδ Του Κίτσου ΜΑΚΡΗ Το πρώτο που παρατηρεί κα- νείς, είναι πως για τους άντρες προεχουν οι οικονομικές παρα- βάσεις, είτε µε τη μορφή αι- σχροκέρδειας, όπως ο «παραζυ- γιστής», δηλαδή ο έµπορος που κλέβει στο ζύγι ή σκέτο «ο μπα- κάλης», «ο µυλωνάς οπού κλέ- πτ*ει στον μύλον», είτε µε τη μορφή αρπαγής. όπως «o νηδά- ρης οπού κλέπτη πρόβατα και γήδια» και άλλες. Είναι χαρακτη- ριστικό πως, εκτός από τις ανα- φορές που αφορούν αδικήµατα ευρύτατα διαδεδοµένα, κατά τις ιδιομορφίες κάθε περιοχής υπάρχουν και εξειδικευμένα αδι- κήματα, "όπως ο «αλογοσούρ- της», ο ζωοκλέπτης, στις ορει- νές περιοχές ενώ στις πεδινές «ο παραυλακιαστής εκείνος οπού χαλνάει τα συνουρέµατα», αυτός δηλαδή που µεταθέτει προς όφελος του τα αυλάκια που αποτελούν ορόσημα των πε- δινών γεωργικών ιδιοκτησιών. Σε μια περίοδο όπου ο ανορανομι- κός έλεγχος, όπως θα τον λέγα- με σήμερα, είναι ανύπαρκτος και η δημόσια ασφάλεια υποτυ- πώδης, η λαϊκή αγιογραφία κα- λείται'να αντιδράσει. Εδώ οργιά- ζει η λαϊκή φαντασία. Οι ποινές που παριστάνονται δεν πηγά- ζουν, βέβαια, από-κάποιο επίση- µο εκκλησιαστικό κείμενο. Ετσι… βλέπουμε ένα τεράστιο χωνί βυ- θισμένο στον πρωκτό του μπα- κάλη,' τεράστια μυλόπετρα κρε- ΄ µασμενη από το λαιµό του μυλω- O λαϊκός μας πολιτισμός νά, έναν σουβλισμενο ζωοκλέ- πτη να ψήνεται σα γίδα... Για πε- ρισσότερη έμφαση, ως μέσα βα- σανισμού χρησιμοποιούνται τα ίδια τα όργανα που χρησιμοποίη- σε o παραβάτης. ' ντίθετα στις γυναίκες KU- ριαρχούν τα αδικήματα ηθών. Εχουμε τις «πόρνησες γυ- ναίκες και εκείνες που παρακι- νούν ταις άλλες εις πορνίαν», καμιά φορά και στην πιο κατα- νοητή κυριολεξία «η ποτάνα», «οι µάγισσες», «εκείνες οπού κάνουν μαναφικλίκι», δηλαδή συκοφαντούν ή προκαλούν έρι- δες. Κι εδώ οι τιμωρίες επικεν- τρώνονται είτε στα γεννητικά όργανα είτε στη γλώσσα. Το µό- νο αντρικό παράπτωμα σχετικό µε τα ήθη που συναντούµε κι αυ- τό σπάνια, είναι o «apostKoi- της» που προσβάλλει την αντρι- κότητα. Ολα αυτά χαρακτηριστι- κά ανδροκρατικής κοινωνίας. Σηµειώνουμε ότι σε φορολογι- κούς καταλόγους και αλλά εν- γραφα ενώ οι άντρες γράφονται µε το όνομα και το επίθετό τους . ή έστω με το όνοµα του πατέρα τους, στις γυναίκες χρησιµο- ποιείται πολύ συχνά σκέτο το αν- δρωνυμικό «Μήτσαινα», «Γιώρ- γαινα>> κτλ. Το βάψιμο του προσώπου εί- ναι πολύ πιο διαδεδομένο στις γυναίκες της Τουρκοκρατίας από όσο σήμερα πιστεύουμε. Πάμπολλες είναι οι μαρτυρίες- περιηγητών. Ο ζωγράφος Παγώ- νης στην Αγία Μαρίνα Κισσού — 1802 — παρουσιάζει «Εκείνους οπού αγαπούν την διαβολικήν µεταμόρφωσιν» µε τη μορφή γυ- ναίκας που βάφεται ενώ ο Διά- βολος της κρατάει τον καθρέ- «fin-(1) Y ndpxouv, όµως, και περι- πτώσεις όπου η κριτική επεκτείνεται σε γενικότερες εθνικές ή κοινωνικές καταστά- σεις. Σε τοιχογραφία του Ιωάννη Πρόδροµου στο Ανω Λουτράκι Αλμωπίας … 190ς αιώνας με νεότερες επιζωγραφίσεις - εμ- φανίζονται «οι προδότις οπού προδήνουν τον χριστιανόν ης τους Τούρκους». Σημειώνουµε ότι η θρησκεία αποτελούσε το ορατό διαχωριστικό ανάµεσα σε εκμεταλλευτή και εκµεταλλευό- μενο. Εκμεταλλευτής δεν είναι μόνον ο Τούρκος, ούτε εκμεταλ- λευόμενος µόνο ο Χριστιανός. Σε άλλο σημείο της ίδιας τοιχο- ιτική γραφίας βλέπουμε να τιμωρούν- ται «η κοτζιαµπάσηδες οπού τρόγουν από τον χωρίον» που αντιπροσωπεύονται από γυµνόν άντρα κρεμασµένον από χέρια και πόδια. Στο ίδιο κλίμα βρίσκε- ται και δημοτικό τραγούδι από τη Σελιτσα - Εράτυρα όπου ο κο- τζάμπασης εξοµολογείται: Εγώ ήμαν κοτζιάμπαοης και προεστώς στη χώρα, στους πλούσιους εβανα εκατό - και στους φτωχούς διακόσια και µια χήρα κακόμοιρη την είχα πεντακόσια. Την άρπαξα τ' αµπέλι της και στο Βαρκό χωράφι.(2) Τελειώνοντας πρεπει να ανα- φερθούμε και στους ίδιους τους αγιογράφους. Αμεσες πληροφο- ρίες δεν μας παρέχουν οι ζω- γραφιές των εκκλησιών. Μπο- ρούμε, όμως, έμµεσα να σταθμί- σουµε την κοινωνική τους θέση από τις επιγραφές. Σε πάμπολ- λες περιπτώσεις μνημονεύονται τα ονόματα όλων των συντελε- στών της αγιογράφησης εκτός από του ζωγράφου. Πολύ χτυπη- τό παράδειγμα είναι η επιγραφή . στην Αγία Παρασκευή - Αρσένι Εδεσσας 1863 … όπου αναγρά- φονται τα ονόµατα του Αρχιερεα της περιοχής, του εφηµέριου, του επίτροπου, ακόµα… του καντηλανάφτη, όχι όμως του ζω- γράφου που «ανεστόρηοε» το έργο. Αλλού το όνομά του µπαί- νει στο τέλος της επιγραφής εί- τε µε μικρότερα κεφαλαία γράµ- … µατα είτε με ακόµα πιο µικρά πεζά. (1.) Κίτσος Α. Μακρής, Βήμα- τα. Αθήνα 7979, σελ. 283 (2.) Αθανάσιος Noun/lama, Τοπική Αυτοδιοίκηση στην Epc’z— τυρα επί Τουρκοκρατίας. Περιο- δικό Τα Χ vdpta, τεύχος πέµπτο, 7983, σελ. 37.

Ο ΛΑΙΥΟ? ΜΑΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ KPITIKH ?'Ι'Η ΛΑΙΚΗ ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΑ H αγιογραφία, ασφαλώς, υπηρετεί το δόγμα και στοχεύει στην εκλαϊκευση ευαγγελικών περικοπών και στην προβολή του παραδείγματος των Αγίων. ?την απεικόνιση, όμως, της μεταθανάτιας τιµωρίας των αµαρτωλών, οι λαϊκοί ζωγράφοι -κυρίως των χωριών- βρίσκουν την ευκαιρία να καυτηριάσουν παραβάσεις που στρέφονται κατά των λαϊκών στρωμάτων και σ µερικές περιπτώσεις φτάνουν σε σκληρή κοινωνική κριτική. Μέσα, όμως, από τα αµαρτήμα- τα που τιµωρούνται διαφαίνονται και στοιχεία ιδεολογίας, όπως οι αντιλήψεις για τη θέση της γυναίκας. Ας μην ξεχνούµε πως, εκτός από µερικά ορεινά δραστήρια κέντρα εμπο- ρίου και βιοτεχνίας, η αγιογραφία είναι η µοναδική ζωγραφική έκφραση των ραγιάδων. To πρώτο που παρατηρεί κανείς είναι πως για τους άντρες προέχουν οι οικονοµικές παραβάσεις, είτε με τη μορφή αισχροκέρδειας, όπως ο "παραγυζιστής", δηλαδή ο έμπορος που κλέβει στο ζύγι ή σκέτα "ο μπακάλης", "ο µυλωνάς οπού κλέπτει στον μύλον", είτε µε τη µορφή αρπαγής, όπως "ο γηδάρης οπού κλέπτη πρόβατα και γήδια" και άλλες. πίναι χαρακτηριστικό πως, εκτός από τις αναφορές που κπµκκιιιιιιι αφορούν σε αδικήματα ευ- ρύτατα διαδεδομένα, κατά τις ιδιομορφίες κάθε περιοχής υπάρχουν και εξειδικευµένα αδι- κήµατα, όπως ο "αλογοσούρτης", ο ζωοκλέπτης'στις ορεινές περιοχές ενώ στις πεδινές "ο παραυλακιαστής εκείνος οπού χαλνάει τα συνουρέματα", αυτός δηλαδή που μεταθέτει προς όφελός του τα αυλάκια που αποτελούν ορόσηµα των πεδινών γεωρφγκών ιδιοκτησιών. Τε μιά περίοδο όπου ο αγορανομικός έλεγχος, όπως Θα τον λέγαµε σήµερα, είναι ανύπαρ- κτος και η δηµόσια ασφάλεια υποτυπώδης, η λαϊκή αγιογραφία καλείται να αντιδράσει. Εδώ οργιάζει η λαϊκή φαντασία. Οι ποινές που παριστάνονται δεν πηγάζουν, βέβαια, από κάποιο επίσημο εκκλησιαστικό κείµενο. ΄Ετσι βλέπουµε ένα τεράστιο χωνί βυθισµένο στον πρωκτό του µπακάλη, τεράστια μυλόπετρα κρεµασµένη από το λαιµό του µυλωνά, έναν σου- βλισμένο ζωοκλέπτη να ψήνεται σα γίδα.. Για περισσότερη έμφαση, ως µέσα βασανισµού χρησιµοποιούνται τα ίδια τα όργανα που χρησιμοποίησε ο παραβάτης. Αντίθετα, στις γυναίκες κυριαρχούν τα αδικήµατα ηθών. "Εχουμε τις "πόρνησες γυναί- κες και εκείνες που παρακινούν ταις άλλες εις πορνίαν", καμµιά φορά και στην πιό κα- τανοητή κυριολεξία "η ποτάνα","οι μάγισσες", "εκείνες οπού κάνουν μαναφικλίκι", δηλα- δή συκοφαντούν ή προκαλούν έριδες. Κι εδώ οι τιµωρίες επικεντρώνονται είτε στα γεννη- τικά όργανα είτε στη γλώσσα. To μόνο αντρικό παράπτωµα σχετικό µε τα ήδη που συναν- τούμε, κι αυτό σπάνια , είναι o "αρσενοκοίτης" που προσβάλει την αντρικότητα.΄Ολα αυτά χαρακτηριστικά ανδροκρατικής κοινωνίας. 7ημειώνουμε ότι σε φορολογικούς καταλό- γους και άλλα έγγραφα ενώ οι άντρες γράφονται µε το όνομα και το επίθετό τους ή εστω µε το όνομα του πατέρα τους, στις γυναίκες χρησιµοποιείται πολύ συχνά σκέτο το ανδρω- 2 νυµικό "Μήτσαινα", "Γιώργαινα" κ.τ.λ. Το βάψιμο του προσώπου είναι πολύ πιό διαδεδομένο στις γυναίκες της Τουρκοκρατί- ας από όσο σήµερα πιστεύουμε. Πάμπολλες είναι οι µαρτυρίες περιηγητών. 0 ζωγράφος Πα- γώνης στην Αγία Μαρίνα Κισσού —1802- παρουσιάζει "Εκείνους οπού αγαπούν την διαβολι- κήν μεταµόρφωσιν" µε τη µορφή γυναίκας που βάφεται ενώ οδιάβολος της κρατάει τον καθρέφτη? Υπάρχουν, όμως, και περιπτώσεις όπου η κριτική επεκτείνεται σε γενικότερες εθνι- κέτή κοινωνικές καταστάσεις. ?ε τοιχογραφία του Ιωάννη Πρόδρομου στο 'Ανω Λουτράκι Αλµωπίας -!ΙΙΙΙ 19ος αιώνας με νεώτερες επιζωγραφίσεις- εμφανίζονται "οι προδότις οπού προδήνουν τον χριστιανόν ης τους τούρκους". Σημειώνουμε ότι η θρησκεία αποτελού- σε το ορατό διαχωριστικό ανάµεσα σε εκµεταλλευτή και εκµεταλλευόμενο. Εκµεταλλευτής δεν είναι µόνον ο Τούρκος, ούτε εκµεταλλευόμενος µόνον ο Χριστιανός. "ε άλλο σημείο της ίδιας τοιχογραφίας βλέπουμε να τιμωρούνται " η κοτζιαµπασηδές οπού τρόγουν από τον χωρίον" που αντιπροσωπεύονται από γυμνόν άντρα κρεµασµένον από χέρια και πόδια. ?το ίδιο κλίµα βρίσκεται και δημοτικό τραγούδι από τη Τέλιτσα-Ξράτυρα όπου ο κοτζά- µπασης εξοµολογείται: Εγώ ήμαν κοτζιάµπασης και προεστώς στη χώρα, στους πλούσιους έβανα εκατό και στους φτωχούς διακόσια και μιά χήρα κακόμοιρη την είχα πεντακόσια. Την άρπαξα τ'αµπέλι της και στο Βαρκό χωράφι:2 Τελειώνοντας πρέπει να αναφερθούμε και στους ίδιους τους αγιογράφους. ΄Αµεσες πληροφορίες δεν μας παρέχουν οι ζωγραφιές των εκκλησιών. Μπορούμε, όµως, έµμεσα να σταθμίσουμε την κοινωνική τους θέση από τις επιγραφές. ?ε πάμπολλες περιπτώσεις μνη- μονεύονται τα ονόματα όλων των συντελεστών της αγιογράφησης εκτός από του ζωγράφου. Πολύ χτυπητό παράδειγμα είναι η επιγραφή στην Αγία Παρασκευή -Αρσένι "Έδεσσας 1863- όπου αναγράφονται τα ονόµατα του Αρχιερέα της περιοχής, του εφημέριου, του επίτροπου, ακόµα και του καντηλανάφτη, όχι όµως του ζωγράφου που "ανεστόρησε" το έργο. Αλλού το όνομά του µπαίνει στο τέλος της επιγραφής είτε µε μικρότερα κεφαλαία γράµματα είτε με ακόµα πιό μικρά πεζά. ΚΙ'1'ΣΟ? A . ΜΑΚΡΗ? 1.Κίτσος A. Μακρής, Βήµατα. Αθήνα 1979, σελ.283 2. Αθανάσιος Γιομπλάκης, Τοπική Αυτοδιοίκηση στην Εράτυρα επί Τουρκοκρατίας. Περιοδικό Τα Χνάρια, τεύχος πέµπτο, 1983, σελ. 31