Π ΗΠΞΙΡΩ'ΡΙΚΗ ΧΕΙΡΟ'1'ΕΧΉΙΚΗ ΖΩΓΡ&&ΙΚΠ ΚΑΙ ΟΙ "ΦΥΛΕΣ" ΤΩΝ XIONIAAQN T05 Π"…ΠΤ λ. "??? 'Λπ6 τίς τέσσερες µεγάλες ήπειρώτικες πηγές τήν χωρικδν-ζωγρΐαων, τό Κα- πξσσοβο, τί ουενξ, τούς ΧιονιΞες καί τή ?αµαρίνα, ασφαλώς ή πι6 πλούσια πη- γή είναι οί Χιονιάδες. "!! Σαµαρίνα σήμερα βρίσκεται στα σύνορα 'Ηπείρου καί "α- κεδονίας, στο Ησαύ Φλωρίνης, όστδσο πολιτιστικά &νήκει στον ήπειρώτικο χδρο. Χω- ρικούς-ζωγραφους Εδικαν μι ελλα ήπειρότικα χωριά, οπως τσ Μορτ6κι, τσ Υαλ€ντπι καί ΞΆλα. οι περισσότεροι σηµειύωσυν πολύ συχνά τον τύπο τής καταγωγής τους. ’I- διαίτερα οί Χιονιαδίτες, δίπλα στ'δνοµά τους σχεδόν πάντα βάζουν το χωριό τής καταγωγής τους σε διάφορους τύπους ι"έκ Χιονιαδων", "fix κόμης ΧιονιΞ"ες", "από χωρίον Χιονιύδες", "Eu ΧιονιΞδες", "Ξιονιαδίτου", " Χιονιαήίτη", " ιονιΞδες". "Αλλωστε, ή ξπίδοση πολλΞν από τούς Χιονιαδίτες στή ζωγραφική είναι γνωστή από παλιά, γι'αύτδ κυκλοφορεί καί ή φράση "Χιονιαδίτης είσαι; Ζωγράφος είσαί:".Λξν θα &ναφερθούαε Εσύ στήν ποιότητα τής καλλιτεχνικής τους παραγωγής, πού προκάλε- σε καί τήν Ξντηνη αρνητική αντίδραση τοπ Ήότη Κδντογλου. "ειροτεχνικ8 Εργα, κα- λύπτουν τίς λατρευτικές &νξγκες Ενδς αεγαλσυ µέρους τής Ήδρειας '?λλξδσε καί πέ- ρα &π€ αύτή."4λλωστε τή ξπίπεήο δέν είναι τα ίδιο σε ολους τούς τεχνίτες. "& προβλήµατα πού θα μΞς απασχολήσουν σήμερα είναι δύο, ή καταγωγή τής τέχνης τους καί ή οργάνωση τής έργαοίας τους. Χδρος Ερευνας τα χωριό ϊιονι5%ες, απτοΦαΆωµδ- νο «τή κακοτσΞχαλα βουνά τής 'Ήπείοου, δίπλα στά αλβανικά σύνορα. "Άλλοτε µε &- κατοντήδες κατοίκους καί σήµερα μόνο µέ 16 κι αύτούς σε προχωρημένη ήλικία. Χορ- ταριασαν τα μονοπάτια, έρημα τα σπίτια, γκρεµίσµατα παντού. Γίκδνα ερήµωσης καί φθορΞς. Παλιότεροι πόροι τού χωριού ή πτηνοτροφία, ή ζωγραφική καί ή ξυλογλυπτι- κή. ?ήµερα οί συντάξεις καί ή μικρή οίκ6σιτη κτηνστοονία. . . . . . . . . NBC δηµιουργήθηκε ή παράδοση αύτή σ'ξνα αποµονωµένο ορεινό χωριό; ?'6,τι αφορα στήν ξυλογλυπτική, ίσως ή πλησιέστερη προς τήν αλήθεια έρμηνεία είναι ή ακολου8η. '? ξυλογλυπτική ήπήρξε, &αδ παλιά, τέχνη τδν βοσκδν δλλα σέ µικρά κυ- ρίως αντικείµενα γιά σπιτική καί ΕπαΥΥ€λβ«1ιΧή ΧΡή"Όι Ρδ!!€ςν γκλίτσες, κουτάλια, ΄σοοντύλια κ.λ.π. Κάτω από δρισµξνες συνθήκες καί µέ τήν πίεση του µικρού κτηνο- τροφικο5 εισοδήματος, είναι δυνατή να προχωρήσουν σέ πιό σύνθετες ασαφής, οπως ή έκκλη€ιαστική ?υλογλυπτική. ?τή ζωγραφική, δµως, ανάλογα σπ€ραατα δε µπορούσε να έπισηµήνουμε. "Ξ καί ή βασική πρώτη ύλη, αντίθετα µ'δ,τι συνέβαινε στή βασι- κή τΒν µαλλιΞν, Επρεπε νΞρθη &π6 τόπος µακρινούς καί µέ πολυήµερα ταξείδια. Φο- πική παράδοση, πού τήν αναφέρει στό πολύτιμο βιβλίο του για τούς κιονιαίτες &- 2 γιογράφους & παπα-Γιώργης Παίσιος, µιλάει γιά µαθητεία νεαρών βλαχοποιμένων στήν 'Ιταλία. 'Η ίταλιανίζουοα τεχνοτροπία τής χιονιαδίτικης άγιογραφίας κά- νει πιθανή µιά τέτοια ύπδθεση. "ά κι άν ύποΘέσουµε µαθητεία στό "Αγιον "Όρος, ή τεχνοτροπία αύτή δέν ήποτελεί άρνητικό παράγοντα, άρού κι East τό ίδιο περί- που ύφος έπικρατεί.'Λλλωστε καί ζωγράφοι άπό άλλα χωριά, µέ σίγουρη µαθητεία ΄΄, στό αγιον "Ορος, τήν ίδια τεχνοτροπία άκολουθούν.Είναι ή κοινή είκαρτική διά- λεκτος όλων τήν χειροτεχνδν ζωγράφων τής έπογής τ"υς καί νοµίζω κής τή ρίζα της πρέπει νά τήν άναζητήσουμε στά πολύ πιό κοντινά καί προσιτά 'Έπτάνησα. "ερικές προσπάθειες νά κρατηθεί στούς Χιονιάδες ύφος πλησιέστερο πρός τή βυζαντινή πα- ράδοση έμειναν χωρίς συνέχεια.7ά μιά τέτοια προσπάθεια σηµειώνουµε τήν είκ6να τού 'Αγίου Αντωνίου σέ σανίδι, πού βρίσκεται στήν έκκλησία τού 'Ανίου "Αθανα… σίου Χιονιάδων, καθώς καί µιά µεταγενάστερη άλλά πιό πλαδαρή παραλλαγή της, πά- λι στήν ίδιον έκκλησία. Γιά τήν έπαγγελµατική όργάνωση καί τή διδασκαλία τής τέχνης στούς Χιονι- άδες έχουν διατυπωθεί πολλές έκδοχές, πού φτάνουν άς τήν ύπαρ7η όργανωµένης Σχο- λής Ζωγραφικής. 'Επαγγελματική δργάνωση καί μαθητεία είναι άλληλένδετες σέ όλες τίς μορφές χειροτεχνικΞν συσσωµατόσεων. T6 έθιυικό τους δίκαιο καθορίζει όχι µό- νον τούς όρους άσκησης τού έπαγγέλματος άλλά καί τούς διαδοχικούς σταθµούς μα- θητείας, μέ τήν άντίστοιχη άνάληφη εύθυνδν στήν παραγωγική διαδικασία. Οί έπαγ- γελματικές αύτές οργανώσεις δέν είχαν σταθερή µορφή. 7Ηταν προσαρμοσµένες στή µορφή καί στίς άνάγκες τής οίκονουικής δραστηριότητας σέ κάθε τομέα.Ριά τούς βιοτέχνες ύπήρχαν τά ίσνάφια ή ρουφέτια, γιά τούς εµπόρους οί κοµπανίες ή συν- τροοίες, γιά τούς κτηνοτρόφους τά τσελιγκάτα, καί ποικίλες µορφές γιά τούς ναυ- τικούς καί τούς στρατιωτικούς. Μετά άπό έπίπονες έπιτόπιες έρευνες έφτασα στά συµπέρασµα πώς οί ζωγράφοι των Χιονιάδων δέν άκολούθησαν τή συντεχνιακή έπαγγελ- µατική συσσωμάτωοη, πού άνταποκρίνεται σέ πιό σύνθετες κοινωνικές δομές, ούτε, έστω καί τροποποιημένη, τή μορφή τού τσελιγκάτου, πού προύποθέτει είδικό καταμε- ρισμό έργασίας καί έποχιακής άπασχόλησης. 'Ακολούθησαν τό χωρισµό σέ ο ά n ε ς, κοινωνικές όµάδες πού έχουν γιά κορµό τους τήν κοινότητα καταγωγής. Πρώτη νύξη γιά νά στραφεί ή έρευνα πρός τήν κατεύθυνση αύτή τήν έδωσε µιά άπό τίς πρδτες &- πιγραφές τού ζωγράφου Παγόνη στό Πήλιο. "εόοερτος άκόρα, κρατάει τήν ήπειρέτικη προφορά τού όνόματ6ς του καί θυµάται τή φάρα στήν δποία άνήκει. FE κιονόκρανο τής 'Αγίας Μαρίνας Κισσού, στά 1802, άνάµεσα σέ πολλά άλλα γράφει: " χείρ δωρε- όντος παγούνι κωσταντί χηοναδύττι έκ φυλής πασχαλάδες".'Η έπιγραφή αύτή έβαζε πολλά έρωτήµατα, πού τελικά βρήκαν τήν άπάντησή τους, έκτός άπό ένα: η'ί σήμαινε έκείνο τό "Εκ φυλής πασχαλάδες"; 'ο Χριστόφορος Περραιβδς στήν " 'Ιστορία τού Σουλλίου καί Πάργας", πού τύπωσε στά 1857, γράφει στή σελίδα 17:" Είς τά τέσσα- 3 ρα ταύτα χωρία ύπάρχουσι διάφοροι φυλαί, φάραι κοινώς όνοµαζόμεναι". Σ'άλλα σημεία τού βιβλίου του άναφέρεται στή "φυλή των Βοτζαραίων", στή "φυλή τήν πε; βαίων" κ.λ.π. δηλαδή σέ γνωστές σουλιώτικες φάρες. 'Λνήκε, λοιπόν, & Παγώνης στή φάρα τόν Πασχαλάδων. "Ας σηµειώσουµε έδύ, γιά τό σηµερινό άναγνύστη, πώς ή λέξη φάρα πολύ αργότερα πήρε ύποτιρητική σηµασία.'0 παπα-Γιώργης Παίσιος πολλές φορές, ΒΧϊΧΚ στά βιογραφικά στοιχεία γιά χιονιαδίτες ζωγράφους, δίπλα στά όναµατεπόνυµά τους σηµειώνει "Eu τής γενεΞς Πασχαλάδων", "έκ τής γενε8ς Φ Ταοτσαίων Πασχαλάδων", "ΜαρινΞς", χωρίς νά δίνει άλλη έξήνηση. Τελικά ή έπιτό- πια έρευνα όπέδειξε πώς οί χιονιαδίτες ζωγράφοι άνήκαν σέ δύο βασικές φάρες, στούς Πασχαλάδες καί στούς Μαρινάδες. Οί Πασχαλάδες κατοικούσαν στή συνοικία πού βρίσκεται βορειοδυτικά άπό τό κέντρο τού χωριού καί είχαν γιά κοινό τους *ργαστήρι0, δπου γίνονταν καί ή έξάσκηση τών νέων ζωγράφων, ένα πολύ ψηλό κτή- ριο, πού οί ντόπιοι τό έλεγαν "κούλα των Πασχαλάδων". 'Η καύλα τόν Πασχαλάδων έπεσε έδύ καί 40 περίπου χρόνια καί στή θέση της έχτισε καινούργιο σπίτι πα… ραθερισµού ένας άπό τούς άπόγονους τδν Ησχαλάδων, & συνταξιούχος δάσκαλος ντέ- φανος 7ωγρΞφος, πολύτιμος συµπαραστάτης μου στίς σχετικές έρευνες. Γόζεται, μόνον, έρειπωµένο ένα παράσπιτο. 'Εννοείται πώς πολλοί έργάζονται καί στά σπίτια τους, κυρίως άπό τά µέσα τού 190υ αίόνα. Σώζεται σέ καλή κατάσταση τό σπίτι όπου έργόστηκαν οί Πασχαλάδες ζωγράφοι ?εύργιος, "ατθαΐες, τήκος, 'λπό- στολος, Σωκράτης καί Κωνσταντίνος. 'Από τή φάρα τήν Πασχαλ;δων &ποσπάστηκε, γύρω στά µέσα τού 18ου αίώνα, ένα παρακλάδι της, οί Τσατσαίοι ή Τσατσαίοι Πασχαλάδες.Οί Ψαρινάδες κατοικούσαν λίγο χαμηλότερα. 7ώζεται, παρατηυένο καί πνιγµένο στήν άγρια βλάστηση τό κοινό τους έργαστήριο. nag οί, 8σφαλύς άρχικά κτηνοτροοικές,"ο υλές" τΠν Χιονιάδων έξελίσσον- ται σέ χειροτεχνικές ή έστω µικτές; " ?τό τέλος τού 1Πουαίόνα βρισκόμαστε µπροστά στό φαινόµενο= ή κτηνοτροφική πατριά, πού ή συνείδησή της είταν σχε- δόν άπόλυτα δεσμευµένη άπό τό ένστιχτο, τώρα κάτω άπ'τήν έπιρροή τήν άστικδν όρεινύν κέντρων, έλευθερόνετσι από τό ένστιχτο, πλουτίζεται άπό τήν άστική ίδεολογία.."σημειύνει & π.Μ.Παπαϊωάννου στά σχόλια τδν "'Απάντων" τού Περραι- βού. Φαίνεται πώς οί σχέσεις &νάµεσα στίς δύο φάρες είναι καλές, &φού σημει- ώνονται καί έπιγαµίες. "Έτσι, ή Χρύσω, κόρη τού Ξαοχαλά ζωγράφου %ήκου Γεωρ- γίου παντρεύεται τό "πριν! 'λναστάσιο Κ. ήωγράφο καί μ'αύτόν κάνει δυό άλ- λους ζωγράφους, τό Χριστόδουλο και τό Θωµά."λς σηµειωθεί έδύ πώς πολλοί, καί άπό τίς δύο φάρες, έπαιρναν τό έπάγεμά τους γιά Επίθετο: Ζωγράφος, όπως γί- νονταν καί µέ άλλα έπαγγέλµατα | 1αγενΞς, ΣαλΜιΞς, Υ€9ξΟΌςε Μαραγκός κ.λ.π./. "έ άοετηρία τό χωριό τους, όπου τούς χειμωνιάτικους µήνες δούλευαν φορητές είκόνες, ξεχύνονταν οί χιονιαδίτες ζωγράφοι πρός διάφορες κατευθύν- 4 σεις καί µερικές φορές έµεναν µόνιμα σέ τόπους όπου ύπήρκε άρκετή δουλειά, παν- ρεύξξξξονταν καί ντόπιες, όπως έκανε 6 Παγώνης στή Λούκιο τού Πηλίου. ""ργα τους συναντούµε στή Εούρμπιανη, στή ΐταριτσιάνη Καστοριάς, στό Αύγερινό πακεδο- νίας, στό Πεντάλοφο καί στόν γειτονικό του Βυθό, στή Εήσσανη, στά Πηλιορείτικα χωριά Δράκια, 'Ανήλιο, Κισσός, Νεοχώρι καί Μακρινίτσα, στό μοναστήρι τής Κλει- σούρας, στήν Πρεµετή , στή Ζίτσα, στό Κουκούλι, τό Τσεπέλοβο, τ5΄ιρυοοχύρι καί τό Γκαμνέλι Ζαγοριού, στήν Ρυρσόγιαννη, στήν περιφέρεια '&γρινίου, στό ?αλλιοό- νι Καρδίτσας καί σέ πολλά άλλα χωριά. Οί χιονιαδίτες ζωγράφοι, έπτός άπό τό κύριο αγιογραφικό τους έργο, καλλι- έργησαν καί άλλους τοµείς τής τέχνης τους, όπως τό τοπείο /Παγύνης=΄Αγία "αρίνα Κισσού, παράσπιτο Τριανταζύλλου ΐράκια/, τήν προσωπογραφία/Χριστόδουλος ?ωγοά- φος=προσωπογραφίες ταν γονιών του, *Α. Παγώνης= Ρήγας, 'Υώηλάντης/, τίς ίστορι- πές σκηνές/'Αναστ. Παπακώστας-1αρινύς=σπίτι τού Ρόδου στό Τσεπέλοβο|, τή διακόσ- µηση προσόφεων άπό κασέλλες| σπίτι τού ?. Ζωγράφου, Υιονιόδες/ καί τή νεκρή 06- ση |Παγώνηςε 'Αγία ??αρίνα 7ισσού, "Άγιος Δηµήτριος Τεοχωρί"υ|. … . . . . . . . . . τό σημείωµα τούτο είναι µιά πρώτη προσέγγιση στό θέµα, µιά ύπόδειξη γιά τό δρόμο πού ίσως πρέπει νά άκολουθήσυυν νεώτεροι έρευνητές καί σ'"αλλα χωριά µέ παρόµοια κοινωνική δοµή καί άντίστοιχες δραστηριότητες, χορίς νά προδικάζει καί τά τελικό συµπεράσµατα. '" έρευνα γύρω άπό τόν παραδοσιακό µας πολιτισμό είναι καιρός νά προχωρήσει πέρα άπό τή συλλογή ύλικού, πού φυσικά πρέπει νά συνεχισθεί, καί άπό τήν καλαισθητική όποτίµηση σέ πιό σύνθετες καί ούσιαστικές µορφές. ΚΤΜ…" Α . "!"-Ά ΥΡΤΤΣ

'Εµ6όσματο - ΠορσγγελΔ'ες: !. Βόρλαν (Μπρνο 26 - Άξονας). ο ΑΙΩΝΑΣ MA}: ΓΡΑΦΕΙΑ: ΟΔΟΣ MAPNH 26-ΑΘΗΝΑ Σ υ ν 8 ρ 0 µ έ ς: Έσωτερικοδ : Ετησ[α : δραχ. 36.000 - 'Εξάµηνη : δραχ. 18.000 "Εξωτερικού: ΄Ετησία: Δολλάρια 10, Λίρες 3. Χειρόγραφα: Κόσταν Δαρρίγον . Είκόνες - Σχέδιο; Σπύρον Βόρλαν . 'Δρχιτεκονικδ Όλη: Σόλ. Κυδωνιότην ΛΕΩΝ ΚΟΥΚΟΥΛΑΣ . ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΕΛΙΟΣ ΤΕΛΛΟΣ ΑΓΡΑΣ . JEAN MOREAS . ALBERT THIBAUDET ΚΩΝΣΤΑΝΤ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΗΣ : Π. Ν. ΚΟΥΤΣΗΣ Γ. Μ. ΠΑΠΑΧΑΤΖΗΣ. . Δ. Κ. ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ: ΚΙΤΣΟΣ ΜΑΚΡΗΣ G. PAPINI ΚΩΣΤΑΣ ΣΟΥΚΑΣ . ΑΠΣ ΘΕΡΟΣ . . ΛΕΩΝ ΚΟΥΚΟΥΛΑΣ . ΑΡΗΣ ΔΙΚΤΑΙΟΣ . . ΓΙΑΝΝΗΣ ΑΣΤΕΡΙΑΔΗΣ ΤΩΝΗΣ ΣΠΗΤΕΡΗΣ . . ΑΛ. ΚΟΝΤΟΠΟΥΛΟΣ. . ΛΑΚΗΣ ΘΡΥΛΟΣ Γ. ΚΟΤΣΙΡΑΣ Α. ΤΑΣΣΟΣ . Α. ΑΣΤΕΡΙΑΔΗΣ . Φ. ΖΑΧΑΡΙΟΥ . ΟΡ. ΚΑΝΕΛΛΗΣ . Β. ΣΕΜΕΡΤΖΙΔΗΣ Κ. ΘΕΤΤΑΛΟΣ . . . ΕΡ. ΦΡΑΤΖΙΣΚΑΚΗΣ . Γ. ΣΙΚΕΛΙΩΤΗΣ ΜΠΟΥΖΙΑΝΗΣ . Γ. ΒΑΚΑΛΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Τέσσερα Ποιήματα «Μ' έναν κάποιο τίτλο» (διήγηµα) «"Όνειρο» (ποίηµα ανέκδοτο) 'Από τίς «Στροφές» (Μετ. Γ. Σταυρόπουλος) «'Η 'Εκάτη με τα τρία πρόσωπα» (Μετ. Χρίστος Ρήγας) «'΄Απειρος χώρος» (ποίημα) «'Αγωνία» (ποίηµα) «Στην κοιτίδα τοδ πρώτου πολιτισμοί) τής Οίκουµένης» «Ι. M. Παναγιωτόπουλος, ό Ποιητής» «Παραλλαγές ένος ζωγραφικοδ θέµατος» «'΄Ενας ξοφληµένος άνθρωπος» (Μετ. Κ. Λασσιθιωτάκης) ΑΠΟ ΜΗΝΑ ΣΕ MHNA «'Επικαιρότητες. . .» «"Ενας µεγάλος φίλος μας» Τό Θέατρο: «Τα παιδιά τοι") )Εδουάρδου - «Έγώ καί το κου- νέλι» — «Χρυσό µου» - «Παπαδόπουλος καί Σία» — Τό v00 σου στήν 'Αµέλια»-«Θεατρίνοι» το Βιβλίο: Ι. Μ. Παναγιωτοπούλου: «Σκαραβαϊος ο 'Ιερός» Γ. Θέμελη: «'O "Υμνος είς τήν Έλευθερίαν», Γ. Σταυ- ρόπουλου: «Λάμπρος Πορφύρας». Μουσική: G. Ve‘rdi: «Messo do Requiem». V. Prihodo Ζωγραφική: "Η έκθεση της «Στόθμης» «Salon de Moi» 'Επιστολή στον «Αίώνα µας» » » » Βιβλία καί Περιοδικά Ε I KO N E Σ ΕΚΤΟΣ KEIMENOY «'H λύρα» «Σύνθεση» «Σπίτια στο λιµανάκι» «τό παιδί που σπάζει τό κλαδί» «Χαράδρα 'Αργιθέας» «Θεσσαλικό τοπίο» «Νεκρά φύσις» «Δυο γυναίκες» «Φιγούρα» …το: KEIMENOY «Κόκκιν' άχεϊλι έφίλησα» Δώδεκα είκόνες στη µελέτη «Παραλλαγές ένος ζωγρα- φικοί) έργου» ι ιιιιιιιι uunu ιιιιιι "nun-I ιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιι ιιιιι ιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιι In ”NO'H'RE $§ECLEH REVUE MENSUELLE RUE MARNI 26 - ATHENES GRECE τιμή φύλλου δρχ. 3000 uuunnnnnn MHNIAI ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ Σ΄ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΙ- ς Γ. ΒΑΚΑΛΟ & »»//»»/» "…ο … & "Τ? … 1. PK 0 "Α µ |ΤΕ η ς …..τ , | Ο Α Η I: Σ Ν NNA I M H Φ »» oov .: »%//%» Απο .Λ. Η Χ Α .… Κ κ O …λ ,». /»,. ξ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝ|ΚΟ ΠΕΡιοΔικο KAI »»»/» % Ξ ΚΩΣΤΑΣ ΔΑΡΡ|ΓΟΣ ΣΠΥΡΟΣ ΒΑΡΛΑΣ . . . ΞΗ Γ. ΒΑΚΑΛΟ ΜΗΝΙΑΙΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝ|ΚΟ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΣΥΝΤΑ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝ|ΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ Παραλλαγές ένας ζωγραφικού Θέματος περίπτωση που εξετάζεται, στη μικρή αυτή με- λέτη, φαίνεται σα να είναι πολυ περιωρισμένη. Πρόκειται για μια λιθογραφία, καμωμένη από (| Ε' \ , | 9 Χ \ r I I \ εναν ελληνα στο εξωτερικο, απο την οποια ξεκιναει μια .. … . , . .… μακρια σειρά λαικων καλλιτεχνηματων, με διαφορετικες τεχνικές καί σε ποικίλα υλικά. Αυτή η έπανάληι|ιη του EEK. Α. 174 ίδιου είκαστικοϊι θέματος γεννάει πολλά προβλήματα, κα- θαρά τεχνολογικά. "Από 11‘) σημείο αυτό θα ξεκινήσει καί …ή εργασία αυτή. "Οµως, πέρα &…» το είδικο τεχνο- λογικό ενδιαφέρον, οί περιπέτειες του θέματος θίγουν ένα ουσιαστικό ζήτημα της καλλιτεχνικής δημιουργίας : 1:1‘1 θέση της προσωπικότητας μέσα 011‘1 ζωντανή καλλι- τεχνικη παράδοση, το ρόλο της ατομικής προσφοράς στην εξέλιξη μιάς ομαδικης τέχνης, όπως ειναι 11 λαϊκή. Στην περίπτωση που εξετάζεται εδώ, μας είναι γνωστα όχι μόνο τα ονόματα από τους περισσότερους τεχνίτες αλλά καί πολλά περιστατικά της ζωής τους. "Ετσι μπο- ρουμε πιο σίγουρα να έπισημάνουμε 11‘1 διάθλαση 1101‘) υφίσταται 1(‘) αρχικό θέμα, καθώς περνάει από 11‘) πρί- σμα της προσωπικότητάς τους. Ό,τι, όμως, είναι πιο ουσιαστικό, στην περίπτωση αυτη, ξεκιναει από 11‘1 διαπί- στωση πως όλοι τους έμειναν πιστοί 011‘) πνευμα της λαϊκής μας τέχνης. Νομίζω πως δεν υπάρχει για τον άνθρωπο 1111‘) ψηλό "ιδανικό από 11‘) να είναι μια δλοκλη- ρωμένη προσωπικότητα, συντονισμένη με τον όμαδικο ρυθμό του τόπου του καί της εποχής του. Αυτόν τον ρυθμό που είναι αϊσιΙητος όχι μόνο στην είκαστικη δη- μιουργία, μα καί 011‘1v ποιητική έκφραση και 011‘1 ζων- τανή ίστορικη παράδοση. Οί λαϊκοί τεχνίτες δε νοιάζονται καθόλου για 11‘1v πατρότητα του θέματος 1101‘) δουλεύουι, κι= αγνοούν όσα εμείς πρεσβεύουμε για την πνευματική ίδιοκτησία. Χω- ρίς καθόλου να νομίζουν πως κάνουν κλοπή, παίρνουν Eva θέμα καί το επαναλαμβάνουν, προσαρμόζοντάς το -κά-ι'Ιε (ωρα- στίς δυνατότητες της όλης που μεταχει- ρίζονται. "Οπως πολλές φορές, ως τώρα, σημειώθηκε, δεν πρόκειται και*Ιόλ…ι για δουλικη αντιγραφή. '1‘1‘) 1190— 101111 είναι η αφετηρία. "() καλλιτέχνης ξεκινάει, πολλές φορές, με 11‘1 συγκινητική πρόθεση να κάνει ένα άπλό αντίγραφο. =Εδώ όμως επεμβαίνουν άλλοι παράγοντες (όπτικές συνήθειες, προαπο"|…τημένη τεχνική κτλ.) 11011 κάνουν τήν πρόθεση τοι"! τεχνίτη να λοξοδρομίσει. "Ακρι- βώς στό λοξοδρόμισμα αυτό βρίσκεται ή αξία 101) λαϊκοί… καλλιτεχνήματος γιατί έτσι πραγματώνεται ή προσωπική συμβολή 101) τεχνίτη, 1101) είναι φορέας τών δμαδικών τάσεων. ΄Ενα μεγάλο μέρος τής λαϊκής μας τέχνης ξε- κινάει από πρότυπα της επίσημης τέχνης. Ο υποφαινό- μενος έχει δημοσιέψει μερικες τέτοιες περιπτώσεις, από τίς άπειρες 1101) έχει έπισημάνει. Μέσα στο κείμενο (Είκ. Α καί Β) βλέπει δ αναγνώστης τήν περίφημη «Σφαγή τής Χίου» 100 Ντελακρουά καί τήν ξυλογραφική της παραλλαγή από άγνωστο λαϊκό τεχνίτη. tH ξυλογραφία αυτή δημοσιεύθηκε στό βιβλίο «Οί θρίαμβοι τών ήρώων c13111111011) κατά τόν Γιερόν υπέρ έλευ…θερίας αγώνα» 101) υπολοχαγού Νικολάου Β Βουτυρα, 1101) τυπώθηκε στήν ζΕρμούπολη, στα 1.885 Η μορφή της γυναίκας, 11011 κυττάζει με απόγνωση, αφαιρέθηκε από το πρώτο επί- πεδο, καθώς επίσης καί η ά…… μορφή τοι") σκεπτικοι"ν πολεμιστή. cO Τούρκος, 1101) διακρίνεται πίσω από τα… πρόσωπα τής σύνθεσης, στό έργο τού Ντελακρουά 1190- χωρεί κρατώντας τό τουφέκι του. Ο Έλληνας όμως ξυλογράφος, για να τονίσει την αγριότητα του, τόν παρι- στάνει να πετάει με 11‘] λόγχη του στόν αέρα ένα βρέ- φος. "Επίσης έβγαλε τό φόντο, καί μια σκηνή σφαγής τή μετέθεσε -τροποποιημένη… στήν άκρη τής εικόνας. Αυτό τό έκανε γιατί, με τή τεχνική 1101) έργάζεται, δέ θα μπορούσε να ξεχωρίσει τή σκηνή τοι") φόντου από τή σκηνή τού πρώτου έπιπέδου. Με τή μετάθεση τής πρώ- της στήν άκρη αριστερα αποφεύγει τή σύγχιση. ‘H κατεργασία 1101) παθαίνει τό αρχικό θέμα είναι στό μεγαλύτερο μέρος της ασυνείδητη. "Οταν βλέπουμε τό λαϊκό ζωγράφο, καθώς αντιγράφει ένα κοινό καρτ- ποσταλ 1101) παριστάνει τή γέφυρα της Λάρισας, να σχε- διάζει έντελώς όριζόντια τή λοξή προοπτική γραμμή της κουβέρτας καί να ζωγραφίζει ημικυκλικα τα γοτθικά της τόξα, τότε καταλαβαίνουμε πως οί αλλαγες αυτες είναι αθέλητες. Οταν όμως τόν βλέπουμε να τροπο- ποιεί μια σύνθεση ανάλογα με τήν επιφάνεια 1101‘) δια- κοσμεί, να προσθέτει ή v” αφαιρεί πρόσωπα, ν" αλλάζει τήν προοπτική, δέ μπορούμε παρα ν" αποδώσουμε τίς τροποποιήσεις αυτες σε θεληματική ενέργεια. Τό θέμα που θα μας απασχολήσει σήμερα είναι η σκηνή τής σύλληψης του Αθανασίου Διάκου. Ο λιθο- γράφος Δημίδης τήν έπλασε σύμφωνα με διηγήσεις. "Από τό γεγονός (1821) ώς τή λιθογραφική του αποτύ- πωση (1841) μεσολαβούν μόνο είκοσι χρόνια. Μαρτυρίες από αυτόπτες θα μπορούσαν να βοηθήσουν τόν λιθο- γράφο στή σωστή αποτύπωση τής σκηνής. Καί φαίνεται πως αυτό έγινε σε πολλές λεπτομέρειες. "Οπως πολλες φορες συμβαίνει, χρησιμοποίησε μια σύνθεση 1101) δεν ειναι πρωτότυπη. "‘lI] συναντάμε πολλες φορες στή γαλ- λική τέχνη. Ακριβώς τή χρονια 1101) γίνεται 1°] λιθογρα- φία του Δημίδη, έπισκευάζεται καί τό περίφημο κεντητό χαλί τής Bayeux 1101) έχει μιαν ανάλογη σκηνή (Είκ. Γ). 'Ο Δημίδης προσαρμόζει τή σύνθεση στίς ανάγκες του θέματός του, όπως ότι φανεί πιό καθαρά από τήν περι- γραφή τής λιθογραφίας. Τό Μουσείο Μπενάκη, στή σειρα τών λιθογραφιών του από τήν ]Ξπανάσταση του 1821, διατήρησε (συλ- λογή λιθογραφιών αριθ. 169, φάκελ. 7) τή λιθογραφία τού Ι]. Δημίδη, στα όπου ξεκίνησε ή ωραία σειρα τών λαϊκών καλλιτεχνημάτων. "Εγινε στο Παρίσι 010 1841 στό λιθογραφείο Lemercier Benard & Comp. είναι μονόχρωμη, διαστάσεων 42 X 341/2 έκατοστών του μέ- ΕΙκ. 2. 175 176 6 ΑΙΩΝΑΣ μας τρου (Είκ. 1). Τί] μέ- ση τής σύνθεσης κατέ- χει ]"'] μορφή τοι"; Διά- κου με φουστανέλλα καί >…) μαλλιά. Στό δεξί του χέρι σφίγγει τό σπασμένο του σπα- θί. Τόν κρατούν τρείς Τούρκοι, ένας δεξια καί δυό αριστερά του, ένώ ένας τέταρτος κεί- τεται νεκρός στα πόδια του. Μια πιστόλια εί- ναι πεταγμένη μπρο- στα στα πόδια τού Διά- κου. Στό βάθος δια- κρίνονται τούρκικα στρατει΄ιματα καί μια σκηνή. Είναι καταφα- νερη ή έλλειψη έπαφΓ]ς με την πραγματικότη- τα: ('1 διάκος είναι E- νας ντε/ιικατος Ευρω- παίος με ξανθό μου- στακάκι, φρεσκοξυρι- σμένος καί φοράει μια πεντακάθαρη καί κα- λοσιδερωμένη φουστα- νέλλα. 'Η λιθογραφία είναι λεπτοδουλεμένη με κραγιόνι. Οί δια- βαθμίσεις τών τόνων ΙΙ ΜΑΚΗΣ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΕΙΣ ΤΡΕΙΣ ΠΡΑΞΕΙΣ vno AEONTOZ M EAA .. . ... ... ... . ιΟι':δέν τισλυτιμοτερον άµ€πτου συνειδότοςι ιΟύδ' άλλο τι γλυιυτερον πατρίδος ελευθέραςι ΞΙΒΛ|ΟΠΩΛειοΝ ΜΙΧΑΗΛ I. ZAAIBEF’OY οΔοΣ ΣτΑΔιογ 14-ΑΘΗΝΑ| Είκ. & μαλακές. Με "ιδιαίτερη φροντίδα καί αγάπη αποδίδονται οί λεπτομέρειες καί τα κεντίδια της φορεσιας καί τών όπλων. Από τή λιθογραι]ία αυτή 6 Σπύρος Χρηστίδης κά- νει μια δική του τρίχρωμη (μπλε- κίτρινο- κόκκινο) με μελάνι. (Είκ. ?) Εδώ όλα αντιστρέφονται: ό Διάκος κρατάει τό σπασμένο σπαθί με τ" αριστερό του χέρι, οί τούρκοι που τόν κρατουν είναι ένας αριστερά του καί δυό δεξιά του κλπ. Ο λόγος είναι φανερός. Ο Χρηστί- δης αντέγραψε τό έργο στη λιθογραφική πλάκα όπως τό έβλεπε, καί με τό τύπωμα έγινε ή αντιγραφή. Οί" τόνοι είναι σκληρότεροι, συνδυασμοί τών τριών χρωμάτων τί]; έκτύπωσης δημιουργουν κι άλλα πολλά χρώματα. Τα κεντ]΄]δια έχουν απλοποι1]θεί καί γίνεται έπιτυχημένη εκμετάλλευση τών πλεονεκτημάτων πού δίνει ή τρίχρω- ]ιία. Τό πρόσωπο το]? Διάκου προσαρμόζεται στό ίδεώ- δες αντρικης όμορφιας που έχει 6 έλληνικός λαός. τό μάτι ζωηρεύει, τό μουστάκι είναι πλουσιο καί στριμμένο προς τα επάνω, η έκφραση αντρίκια. Οί διαστάσεις τής λιθογραφίας είναι 11 Χ 16 1/2 έκατοστα τοι") μέτρου. nAvrirmro βρίσκεται στή συλλογή Κ. Α. Μακρή, στό Βόλο 'Ο λαϊκός ζωγράφος Θεόφιλος πολλές φορές ζωγρά- φισε αότό τό θέμα. “H είκόνα πού παρουσιάζουμε (Είκ. 3) είναι μια τοιχογραφία στό σπίτι του κ. Λυκιαρδοπού- λου, στήν "Ανακασιά του Πηλίου, διαστάσεων 1. 95Χ85. ΄Εγινε στα 1912. Ο τοίχος που έχει να διακοσµήσει δ >ΟΝΝ(.…. .< "Ανω; Α. ΑΣΤΕΡΙΛΔΗ: ΣΥΝΘΕΣΗ ΦΩΤΗ ΖΑΧΑΡ|ΟΥ: ΣΠΙΤΙΑ ΣΤΟ ΛΙΜΑΝΑΚΙ ΟΡΕΣΤΗ ΚΑΝΕΛΛΗ: ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΠΟΥ ΣΠΑΖΕΙ ΤΟ ΚΛΑΔ| Β. ΣΕΜΕΡΤΖ|ΔΗ: ΧΑΡΑΔΡΑ ΑΡΓΙΘΕΑΣ (Λαδοτέµπερα) "ΣτΑΘΜΗ… Κ ατο) ΚΩΣΤΑ ΘΕΤΤΑΛΟΥ: ΘΕΣΣΑΛΙΚΟ ΤΟΠΙΟ ll Σ T Α Θ Μ Η ΓΙΩΡΓΗ ΣΙΚΕΛΙΩΤΗ: ΔΥΟ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΠΟΖΑ (Τέμπερα) " Γ. ΦΡΑΤΖΙΣΚΑΚΗ: ΝΑΤΟΥΡ ΜΟΡΤ ΦΙΓΟΥΡΑ ΜΠΟΥΖΙΑΝΗ ι ΦΙΓΟΥΡΑ Είκ. 6. Θεόφιλος είναι στενόμακρος, ανάμεσα 0E δυό πόρτες. Γι! αύτό τα πρόσωπα τής σύνθεσης είναι πιό συμμαζε- μένα, δέν ύπάρχει φόντο στα πλάγια τους καί τό E00— φος μπροστά τους αύξαίνει. 'Ο 5Αθανάσιος Διάκος πα- τάει χαρακτηριστικα πάνω στό πτώμα τού σκοτωμένου Τούρκου. Προστίθεται καί μια γραφική λεπτομέρεια: τό μισό τού σπασμένου σπαθιού κείτεται χάμω, δίπλα στήν πιστόλα. Τό σπαθί ξαναγυρίζει στό δεξί χέρι καί οί τούρκοι στίς αρχικές τους θέσεις. Αύτό δείχνει πως ό Θεόφιλος 0Ev πήρε τό θέμα του από τή λιθογραφία τού Χρηστίδη. ”E061 όλα είναι ζωγραφικα. ' Τό χρώμα τό φώς, η σκιά, οί διαφορές τών τόνων, ]] ατμόσφαιρα αποδίδονται με ζωγραφικα μέσα από τήν "ιδιοσυγκρασία τού Θεόφιλου. Σέ αλλο κλίμα μας μεταφέρει τό ανάγλυφο 0E πέτρα, που βρίσκεται στό κτήμα τού =Αργε΄ντη στή Χίο. (ζΕ"ικ. 4) Τό φόντο είναι έντελώς έπίπεδο χωρίς καθόλου να {1:10- δηλώνεται τοπίο. Διατηρούνται μόνο τα τέσσερα κύρια πρόσωπα τής σύνθεσης. Οί μορφές είναι πιο χοντρε: καί στέρεες καί ξεχωρίζουν έντονα. Τονίζεται ίδιαίτερα 11 πτύχωση -στίς φουστανέλλες κυρίως- ή σχηματοποίηση είναι πιό έντονη. Είναι φανερή ή φροντίδα για τό παι- χνίδι τού φωτός πάνω στήν κυματιστή έπιφάνεια. Τό κό- σμημα πού περιβάλλει τή σύνθεση, καί πού ασφαλώς τό έχει ξαναδουλε΄ψει προηγούμενα 6 τεχνίτης, είναι κάμω- μένο με περισσότερη εύκολία καί έλευθερία. Στήν κάτω πλευρά ύπάρχει απομίμηση στενόμακρης λωρίδας χαρτιού ή μεμβράνης με τίς ακρως γυρισμένες. =Εκεί ασφαλώς θα ύπήρχε γραπτή έπιγραφή, που τήν E06008 δ ήλιος καί ή βροχή. Με μεγαλύτερη έλευθερία δουλεύει τό θέμα 0 ξυλο- γράφος Κ. Χατζηφίλος, όταν κοσμεί τό έξώφυλλο τού βιβλίου τού A. Μελά «"Αθανάσιος Διάκος» (Είκ. 5). "Η ξυλογραφία του χρησιμεύει σαν κόσμημα κι δ τρόπος πού χειρίζεται τό θέμα έξυπηρετεί τό σκοπό αυτό. Φόντο δεν υπάρχει καί οί μορφές ξεχωρίζουν ζωηρά πάνω στό ασπρο τού χαρτιού. Οί Τούρκοι μένουν δυό, ένας τους από κάθε πλευρά τού Διάκου. "Ετσι κρατιέται ή συμμε- τρία τού κοσμήματος. Τά άσπρα κενά, πού σχηματίζον- ται ανάμεσα στό Διάκο καί τους Τούρκους, έχουν περί- που τό σχήμα ρόμβου. ‘H διάταξη τών ποδιών είναι ρυθμική. ΏΑνάμνηση τού Τούρκου, που λείπει, διατη- ρείται με τό τουφέκι του, που βρίσκεται 7.1” 01’110 πε- ταγμένο στό έδαφος. εΥπάρχει κι" έδώ ή λεπτομέρεια τού μισού σπασμένου σπαθιού, που βρίσκεται χάμω. N0 είναι, αραγε, απλή σύμπτωση 11E τό έργο τού Θεόφιλου; Τό σχήμα τού βιβλίου είναι 16° καί οί διαστάσεις τής ξυλογραφίας 6.5 X 7.5 (27.010010 τού μέτρου. cO Γερμανός Κλάους Φρισλάντερ, πού έζησε πρίν από τόν πόλεμο στήν Ελλάδα κι ασχολήθηκε με τή λα'ική τέχνη, διέσωσε, 0E μια του ξυλογραφία, μια ρε- κλάμα καμωμένη από τόν καραγκιοζοπαίχτη Σπαθάρη 0E μια μάντρα τής Νέας '΄΄Ερυθραίας. (Είκ. 6) AE μπο- ρούμε εύκολα να ξεχωρίσουμε τήν προσωπική συμβολή τού ξένου καλλιτέχνη, ούτε τίς αλλαγές πού έπέφερε ή μεταφορα τής ε"ικόνας από τήν τοιχογραφία στήν ξυλο- γραφία. Από ό,τι βλέπουμε μπορούμε να συμπεράνουμε πως ό Σπαθάρης στάθηκε πιστότερος στό αρχικό σχέδιο, τό έκανε όμως περισσότερο στατικό καί σχηματοποιη- μένο. =Αντίτυπο τής ξυλογραφίας τού Φρισλάντερ, δια- στάσεων 14 Χ 20.5 Ex. μέτρου, βρίσκεται στή συλλογή τού K. Μακρή, στό Βόλο Μια χάλκινη παλάσκα, γιαννιώτικης τέχνης, πού ανήκει στόν κ. Νίκο ”A0011, Νέα Υόρκη, είναι διακο- σμημένη με τό ιδιο θέμα. (Εικ. 7) Η σύνθεση είναι άνετα τοποθετημένη μέσα στό σχήμα τής παλάσκας, 0E χαμηλό ανάγλυφο, καί περιβάλλεται διακριτικά από ένα πλαίσιο με λουλούδια. Διατηρούνται καί τα τέσσερα κύ- Ε΄ικ. 7. 177 Είκ. 8. 010 πρόσωπα. =Αντί για τό σκοτωμένο Τούρκο έχουμε δεξιά, στο βάθος, τρία πτώματα. Τα έπίπεδα διαγρά- φονται τό ένα πάνω στό άλλο, χωρίς φροντίδα προοπτι- κής απόδοσης 111” E101 διατηρείται ακαίρια ή αίσθηση τής μιας επιφάνειας. Τήν έλλειψη προοπτικής "ιδιαίτερα τονίζουν στίς έπάνω γωνιές δύο 7.7.0010 11E λουλούδια πού, αν καί βρίσκονται στό έπίπεδο τού βάθους, έχουν διαστάσεις πού μόνο αν βρίσκονταν στό πρώτο έπίπεδο θα μπορούσαν να δικαιολογηθούν. Τό φόντο είναι χτυ- πημένο μέ όδοντωτό σφυρί 7.1” έτσι ή τραχύτητα τής έπι- φάνειάς του αναδείχνει πιό καθαρα τίς φιγούρες. "Ενας άγνωστος λαϊκός ζωγράφος παίρνει τό ίδιο ζωγραφικό θέμα για να είκονογραφίσει τό ("ιστορικό εί- δυλιακό μυθιστόρημα τής έποχής τής τουρκοκρατίας» Ο ΚΡΕΜΑΣΜΕΝΟΣ, τού Κίμωνος =Αττικού. (Είκ. 8) Μετωνομάζει τόν ήρωα τής σΑλαμάνας σέ Μπιλογιάννη (τόν ήρωα τού μυθιστορήματος), προσθέτει στό βάθος μια κρεμάλα και τή μορφή μιας τουρκάλας. cH είκόνα βρίσκεται στό έξώφυλλο τού βιβλίου σέ τρίχρωμη τσιγ- γογραφία ράστερ (κόκκινο-κίτρινο- μπλέ) και στό έσω- τερικό, στή σελίδα 129, μονόχρωμα] τσιγγογραφία (μαύρη) μέ τή λεζάντα: «Για δεύτερη φορα πήγανε τό Μπελο- γιάννη στήν κρεμάλα. K1” όλοι ήτανε βέβαιοι πως δέ θα γλύτωνε τώρα». Οί διαστάσεις τής είκόνας είναι (12Χ15) έκατοστα τού μέτρου. Τό βιβλίο έχει έκδοθεϊ στήν 3Αθήνα τό 1947 από τόν έκδοτικό οίκο « ΚΕΡΑΥΝΟΣ» σέ σχήμα 16°. cH καλλιτεχνική αξία τής ε"ικόνας είναι πολύ χαμηλή. Τό θέμα ξαναγυρίζει στήν επίσημη τέχνη. Στα χρό- νια τής γερμανο'ιΐταλικής κατοχής παρατηρήθηκε 010E11- 178 τονη τάση στούς καλλιτέχνες να αντλήσουν τα θέματά τους από τήν έθνική μας ίστορία καί τα μέσα τους από τή ζωντανή λαϊκή παράδοση. ”H δεσποινίς Λουκία Μαγ- γιώρου τό έπαναλαμβάνει σέ μια΄ 1119 ξυλογραφία (Είκ. (.!) πλουτισμένο όμως 11E περισσότερα πρόσωπα. Στό βά- θος διακρίνεται τό άναμα τής φωτιάς. "Οπως βεβαιώνει ή καλλιτέχνις, δέν είχε ύπ" όψη της -κάνοντας τήν ξυ- λογραφία- καμμια ανάλογα] είκόνα. Φαίνεται πως όμοιό- τητα τών περιστατικών τής έποχής μέ τό όλοκαύτωμα τής "Αλαμάνας έκανε ν" αναδυθούν από τό θποσυνείδητό της παραστάσεις, θαμμένες ,ι΄σως από τα παιδικά της χρό- νια, τότε πού κάπου θα συνάντησε τήν είκόνα. cH ξυλο- γραφία δημοσιεύθηκε καί στό περιοδικό «Έλ. Γράμ- 11010» 010 φύλλο τής 1ης 5Οκτωβρίου 1946. "Ασφαλώς 7.1” αλλά λαϊκά καλλιτεχνήματα θα έχουν τό ”1010 θέμα. Σχεδόν όμοιες μέ τού Δημίδι] κυκλοφόρη- σαν πολλές λιθογραφίες, 8’1'18 ανεξάρτητες, είτε σέ βι- βλία. ”A110 αυτές πολλοί λαϊκοί καλλιτέχνες θα πήραν τό θέμα τους. "Η παλληκάρια τού ήρωα τής "Αλαμάνας συγκίνησε καί συγκινεί πάντα τόν έλληνικό λαό, γι: αύτό καί τόσο συχνα έμφανίζεται στα έργα τής είκαστικής δημιουργίας του. Είναι 111” 013109 Ev09 τρόπος να τρα- γουδίσει τόν ήρωα, όπως τόν τραγούδησε καί μέ τό λόγο. Βλέποντας τό παλληκάρι, πού οί λαϊκοί τεχνίτες τό στό- λισαν μέ τόση αντρίκια όμορφιά, νοιώθουμε πιό βαθειά v” απηχεί μέσα μας τό παράπανο για τόν πρόωρο χαμό: α]΄ια ΐδές καιρό πού διάλεξεν ό χάρος να μέ πάρει 3 | ! , … τώρα τι, τινθιζουν τα κλαριά και βγάζ ή γης χορτάρι» ΚΠ!ΟΣ Δ. ΜΑΚΡΗΣ GIOVANNI HOPOYMI έκεϊνα, μι ίστορία 7.1 μή μιλήσω γι" αύτ όπως όλες οί άλλες τική. Πρέπει να όλες οί άλλες. Δέν ξέρω αν α τήν πληρότητα, τί μακρυά μας αδελφ ξαναδώ τή ζωή πο τροφεμμένο; από εύερέθιστου "ιακωβ στόν χειμωνιάτικο ριού, ακουμπισμένι "Αρνου, κοιτάζοντ Ξαπλωμένο πάνω gello, σκυμμένο, ταχειρισµένων βιβ2 στρεμμένο τραπέζι αν πασκίζω, δέν β. μούμαι, τή μια μέ ζωή μας καί τίποτ Θυμάσαι τό πρ ριο 7.1” έρημικό δς στούς κήπους, πού τευμένοι καί θυρ( κίτρινο, καί 11’ όλ( χρονών, ανάδιδε κι 1111001 κείνο τό με" βιβλία, αποθήκη μ ψεις, καρποφόρα ' μου, για μένα τόν φλυαρίες μέσα στή θισμα τών ξερών ΄ στικό τό βράδυ κ κοπή, για κάποιο κείνο τό άγονο ίγρούς τοίχους κ πρώτη φορα μιλήσ τή θεία έλευθερία πηγαίναμε πάνω σ καί κοιτάζαμε τήν θρα στίς όχθες 10" γίνεις δική μας; Κάποτε, πηγαί αναζητώντας τή μι τητα. 'Ο δρόμος δ χωρούσαμε μέ τό , πόρων 7.1” αντί τρ σκέψεις καί τα τα ψύχωναν σαν κα΄π( κατηφοριές μας τα γαμε γρήγορα από πλεχτους τράφους, λάκια 'ι΄σια, 01‘1v σ; καί τήν λευτεριά, θάμνων, τα 11070111 1161171000, τα καλν1 () Συνέχεια απ' ].

0i «φυί1έ8» ιών Χιονιιίδων καί ή ήπειριωιική χειρ»οιεχνική - Ζωγραφική… 'Α1΄ίΟ΄ τίς τέσσερις µεγάλες πη- γες των 'Ηπειρωτδν χωρικων - ζωγράφων, τό Καπέσσο6ο, 16 Σουδενά, τούς Χιονιάδες καί τή Σαμαρίνα, ϊιζιισφαλι.ις ή πιό π. δύο… πηγή είναι οί Χιονιάδες. Σαμαρίνα σήµερα Βρίσκεται στό N096 Γρε6ενων, στα σύνορα "Ηπείρου καί Μακεδονίας, ωστό- σο πολιτιστικά ανήκει στόν ήπει- ρωτικό «…. Χωρικούς - ζωγρά- φους έδωσαν πολλά ήταιράτικα χωριά, όπως τό 0091601, τό Κα- λέπζι καί αλλα. Πολύ συχνά ση- µειώνουν στά έργα τους καί τόν τόπο καταγωγής τους. "Ιδιαίτερα οί Χιονιαξίτες, δίπλα 01’ όνοµά τους σχεδόν πάντα Βάζα… τό χω- ριό τής καταγωγής τους σέ διά- φερους τύπους: «έκ Χιονιάδων», «έκ κώμης Χιονιάδες», «από χω- ρίον Χιονιάδες», «& Χιονιάδες», αΧιονιαδίτου», «Χιονιαδίτη» αΧιο νιάδες». Αύτό φανερωνει έμµεσα πώς οί IXIoIVI0831:; ζωγράφοι εί- Χαν" καλή Φήμη. Ηέπίδοση πολλων 6116 τούς Χιονιαδίτες στή ζωγραφική I:[v01 γνωστή 6I110A16, 71' αυτό κυ- κλοφορε΄ί καί ή φράση αΧιονιαδί- της είσαι; Ζωργάφος είσαι!». Δέν & αναφερθούµε έδω στήν ποιότη- 10 τής καλλιτεχνικής τους παρα- γωγής, καί ιδιαίτερα τής 6710- γραφιας, πού προκάλεσε καί τήν έντονη αρνητική αντίδραση τού Φώτη K6v107Aou.I X:19o1:xvu<6" ε.ρ- γα, καλύπτουν τίς λατρευτικές &. νόγκες ένός µεγάλου µέρους τή Βόρειας "Ελλαδας, καί πέρα 611 αύτή. "Αλλωστε 16 έπίπεδο δέν είναι 16 '1'810 σέ όλους τούς Χιο- '11: 95qu ζωγράφους. 'Υπάρχουν 6- νόµωά τους καλοί, μέτριοι. καί κακοί. Τα προ6λήµατα πού Θα 96; απασχολήσουν σήμερα είναι δύο, ή καταγωγή τής τέχνης τους και κυρίως ή έπαγγελματική τους συσσωµάτωση. Χωρος έρευνας τό χωριό Χιο- νιάδες, σκαρφαλωµένο στα κακο- τράχαλα Βουνά τής ,"Ηπείρου, δί- πλα 016 6A601vu<6 σύνορα. "Αλλο- τι μέ έκατοντάδες κατοίκους καί σήµερα µόνο µέ 16, κι αυτους σέ προχωρηµένη ,ήλικία. Χορτάρια- σαν τα µονοπάτια, έρηιµα ,τα πε- ρισσότερα σπίτια, γκρεμίσµατα παντου. Είκόνα έρήμωσης καί φθορ&ς" οχι πολυ διαφορετική καί από άλλων ήπειρωτικων χωριων. Παλιότεροι πόροι τού χωριου ή κτηνοτροφία, ζωγραφική καί ή ξυλογλυπτική. Σήµερα οί συντά- ξιις καί ή µικρή οίκόσιτη κτηνο- τροφία. Πως δηµιουργήθηκε ή 11096080- ση αυτή σ ένα απομονωµένο ορει- " "πάτωµα; Σ ό,τι φορά ρτι΄ι…ν ξυ- ν ,; ιΙΥ.Ι'ι : λογλυπτική, ισως ή πλησιέστερη πρός τήν αλήθεια έρμηνεία είναι ακόλοώη. ‘H ξυλογλυπτική ύ- πήρξε, από παλιά, τέχνη των 60‘ σκων, αλλά σέ µικρά, κυρίως αν- τικείμενα γιά σπιτική καί έπαγ- γελνατ…τ΄ι χρήση. ρόκα. γκιλίτσεε κουτάλια, σφοντύλια κλπ. Κάτω από όρισμένες συνθήκες καί µέ τήν πίεση τού µικρού κτηνοτροφικού είσοδήματος, είναι δυνατό v6 190- χωρήσουν καί σέ πιό σύνθετες μορφές, όπως είναι ή έκκλησια- στική ξυλογλυπτική. Στή ζωγραφική, όμως, δέν 1.1110- ρούμε να έπισηµάνονιιε ανάλογα σπέρµατα. M6 καί ή δασική πρό" τη ύλη, αντίθετο απ' ό,τι συνί- 6αινε μέ τή 6αφική των μαλλιων, Επρεπε ναρ8ει 61116 τόπους μακρυ- νους καί uéI πολυήμερα ταξίδια. Τοπική π 0011, πού τήν ανα- φέρει στό πολύτιμο συλλεκτικό δι6λίο του για τούς χιονιαδίτες ζωγράφους ό ντόπιος παπά - Γ ι- ώργης ΠαΤσιος 1, μιλάει 716 90‘ Θητεία νεαρών όλαχοποιμένων στήν "Ιταλία. M6 κι άν ύποθέσουµε 90- Θητεία στό "Αγιον "Ορος, κι έκεί τό ιδιο έπικρατούσε. "Αλλωστε καί ζωγράφοι 6:116 άλλα χωριά, µέ σίγουρη µαθητεία στό "Αγιον " ρος, τήν '1'810 τεχνοτροπία άκα- λουΘούν. Είναι ή κοινή εικαστική διάλεκτος όλων των Χειροτεχνων γράφων τής. έπαχής τους καί νοµίζω πως 11'1I ρίζα της πρέπει να τήν ητήσουµε "& πολύ πιό κοντινά καί προσιτά Επτά- νησα, µέ τή γνωστή ζωγραφική σχολή τους. Μερικές προσπάθειες νά κρατη- 9:1 στούς X10I111618:; ύφος πλησιέ' 01:90 πρός τή 6υζαντινή 11090180- 011I έμειναν χωρίς συνέχεια. Σά 916 τέτοια προ εια 0119:161- νουμε τήν είκόνα τού Αγίου 'Αν- τωνίου, πού 6ρίσκεται στήν έκ- κλησία τού 'Αγίου "Αθανασίου Χι- ονιάδων, καθώς καί 916 μεταγενέ' στερη, αλλά πιό …απόαρή παραλ- λαγή της, πάλι στήν '1'810 έκκλη- σία. Γιά τήν έπαγγελ.µατική 6976- νωση καί τή διδασκαλία τής τέ- χνης στούς Χιονιάδες έχουν δια- τυπωθεί πολλές εκδοχές, πού φτά νουν ως τήν ύπαρξη όργανωμένης Σχολής ΖωγρΜΙκης. Η έλλειψη γραπτων πηγων ή ΄΄ ων σίγου- ρων στοιχείων αφήνει τό πεδίο έ- A:I':9:90 716 καθε µορφής :ixcnai:;. από τίς όποιες δέν ξέφυγε καί ύποφαινόµενος. "Επαγγελµατική όργάνωση και σταδιακή µαθητεία είναι αλληλένδετες σέ μορφές χει- ρστεχνικων ………….. Τό έθνικό τους δίκαιο καθορί- ζει όχι μόνο τούς όρους άσκησης τού έπαγγέλµατας, αλλά καί τά διαδοχικά στάδια μαθητείας, µέ τήν αντίστοιχη ανάληψη εύΘυνων στήν παραγωγική διαδικασία. Εί- 8…" από 7|.ινα…ιγί οι µικροί ιια' καί τό δούλευα των λ…σµερειδν. Οί …γελµατικές αύτές όργανά- σεις δέν είχαν σταθερή µορφή2. "Ηταν προσα:ι.ιοσμένες στό εί- δος καί στίς ανάγκες τής οίκο…- 91IIII‘1; δραστηριότητας σέ καθε 1o- μέα. ['16 τούς διοτέχνες υπηρχαν 16 …ο»… η ρουφέτια. 716 τούς έμπόρους, οί κοµπανίες ή συντρο- φίες, για τούς κτηνοτρόφους τά τσελιγκάτα καί ποικίλες µορφές ΥΙά τούς ναυτικούς καί Τά στ… τιωτικούς. T6 [60 αίώνα έχουμε στην έκτακραταύιιαη Κρήτη ΞΑ- Τού ΚΙΤΣΟΥ ΜΑΚΡΗ δελφότητω ζωγράφων, στήν όποία συµµετέχει καί δ νεαρός Μενέγος (Δομίνικος) Θεοτοκόπουλος. Μετά από έπίπονες έρευνες έ- 01000 016 συμπέρασµα πως οί ζωγράφοι των Χιονιάδων δέν άκο- λαύθησαν τή συντεχνιακή έπαγγελ- ματική 01100109610011, αλλά τό χω" 91096 σέ φ 6 ρ ε ς, κοινωνι- κές 61168:; πού στηρίζονται στήν κοινότητα καταγωγης Πρωτη vIu- ξη 716 να στραφεί ή έρευνα πρός τήν κατεύθυνση αύτή τήν έδωσε 916 από τίς πρωτες αντιγραφές τού ζωγράφου Παγόνη στό Πήλιο. N060Iap1o; ακόµα, κρατάει τήν ή- παρότι… προφορά 10Iu όνόµατός ται! καί θυμάται τή φάρα στήν ό- ποία ανήκει. Σέ κιονόκρανο τής "Αγίας Μα- ρίνας, Κισσού. στά [802, &? σα σέ πολλά άλλα γράφει: «χείρ δωρεούντος παγούνι κωσταντί in φυλής πασχαλάδες». Η έιτιγραφή αύτή 'ε΄όαζε πολλά έρωτήματα, πού τελικά 6ρήκαν τήν απάντησή τους. έκτός 6116' ένα: Τί σήµαινε έκε΄ι'να 16 «έκ φυλής πασχαλάδες». " Χριστόφορος ”9990166; στήν I1 'I- στορία τού Σουλίου καί Πάργας». πού τύπωσε 016 857. γράφει στή σελίδα 17: κΕίς τά τέσσαρα δασικές φάρες, στούς Πασχαλάδες καί στούς Μαρινάδες. Φυσικά, δέν έπιδίδονταν όλοι οί άντρες κάθε Φάρος στη {mom-m. Η κτηνοτροφία Με"… δουν κός πόρος διοποοισµού καί "ίσως 9I6 κάποια στρατιωτική" από… ση νά τούς συνέδεε, Οί Πασχαλά- δες κατοικούσαν στή συνοικία πού βρίσκεται 6ορειοδυτικά από τό κέντρο τά χωριου καί είχε." 716 κοινό τους εργαστήριο, οπου 71- ήταν καί ή μαθητεία των νεων ζωγράφων, Ενα πολύ πηλό κτίρια. πού οί ντόπιοι 16 έλεγαν φύλα των Πασχαλάδων». "Ας Θυμηθούμε έξω πωςό Σισυλι…ης Λ. Κουτσο- νίκας στήν ( "Ιστορία της "Ελληνι- κής '΄Επαναστάσψς» σημειώνει πως I16 σπίτια των αρχηγό" κά" δε 0690; «ήσαν κατά 16 µάλλον πύργοι αχυροί». "Η καύλα των Πω:αλάδων E11:- σε σε… καί σαράντα περίπου χρό- νια καί στή θέση της έχτισε και- νούργιο, σπίτι παραθερισμού "ένας από τούς απογόνους των Πασχα- λάδων, ό συνταξιούχος δάσκαλος Στέφανος Ζωγράφος, πολύτιυός συμπαραστάτης µου στίς σχετικές Ερευνες. Ε'ννοεϊται πως πολλοί έρ- γόζονται καί 016 σπίτια τους, κυ' ρίως από 16 μέσα τού [90Iu αί- ωνα. Σώζεται σέ καλή κατάστα- ση 16 σπίτι, όπου έργάσΘηκαν οί Πασχαλάδες ζωγράφοι Γεώργιος. Ματθαίος. Ζήκος, "Απόστολος, Σω- κράτης καί Κωνσταντίνος. "Από τή φάρα .… Πασχαλάδων αποσπάσθηκε, στα τέλη τού 18ου αίώνα, ένα παρακλάδι της. οί T00- τσαϊοι Πασχαλόδες ή σκέτο T00- 100'1'01. Oi Μφινάδος κατοικοι? σαν A[7I0 χαμηλότερα. {0(5101. παρατηµένα καί πνιγµέψ στήν 6- 7910 δλάστηση, 16 κοινό τους έρ- γαστήριο. 'Η οίκογενειακή δι χή στό έπάγγελµα τού ζωγράφου διαπιστώνεται πολλές φορές, π. χ.: Κωσταντής Χιονιαδίτης (παπ- 1100;) — [1017va1; Χιονιαδίτης κι υστερα Δρακιωτης (γιός) Θανάσιος Παγωνίδης κι ύστερα Ποτών… (έγγονός). Έδω διαπιστώνουµε —A- καί τό T6 σπίτι όπου δούλεψαν πολλοί ζωγράφοι 6116 11'1 «φυλή» .… Πασχαλαδων ταύτα χωρία ύπάρχουσι διάφοροι ΄φυλαί, Φάροι κοινως όνομάόμε- ναι». Σ" αλλα 011II9:'I'0 τού 6ι6λίου του αναφέρεται στή «φυλή των Βοτζα- ραίων», στή «φυλή των ΄Ζερ6αίων» κλπ., δηλαδή σέ γνωστές σουλιώ- τικες φάρες. "Ας σηµειωσσυι.ιε έ- δω, 716 τό σημερινό αναγνωστη, πως ή λέξη φάρα πολύ αργότερα πήρε νποτιµητική σημασία. ' 1101116 ‘ Γιωργης Παΐσιος πολλές φορές, 016 61079001116 στοιχεία 716 χιονιαδίτες ζωγράφους, δίπλα στά ονοµατεπωνυµά τους σημειώ- νει «έκ τής γενεάς Πασχαλάδων», «έκ τής γενεάς Τσατσαίων Πασχα- λάδων», «Μαρινάς», χωρίς v6 8[- νει άλλη έξήγηση. έλικα ή έπι- 161110 έρευνα απέδειξε πως oII χια- νιαδίτες ζωγράφοι ανήκαν σέ δυό σχηµατισµό νέων ΄έ'ιτωνυιιι.ιιν σέ αν" 0912111011; μιάς 0690;. ‘H αλλαγή τού έπωνυμου δέ σημαίνει 6110x0- πή από τή φάρα.…πσύ κρατάει πάντα 16 όνοµα του γενάρχη μέ περηφάνε,ια, κάτι αντίστοιχο μέ τούς θεούς 1'1 ήρωες γενάρχες των αρχαίων, αθηναίων «φύλων»; Πε- 91116 να σημειώσω πως έξω δέν 6λέπω κάποια «συνέχεια», αλλά απλή αντιστοιχία παρόµοιων κοι- νωνικό" δομών. Τωρα πρέπει νά έξετάσουµε γι. οτί οί αρχικά κτηνοτροφικές «φυ- λές» των Χισνιά8ων έξελίοσοντα-ι κατά ένα ποσοστό σέ 119901:va- κές η έστω µικτές, χωρίς νά πα- ρουν τή µορφή τού Ισνάφι…) παρ" 8A0 πού «016 τέλος τού 180υ οτί,- ωνα 6οισ.κόµαστε μπροστά 016 φαινόµενο: ή κτηνοτιροφιικνή πα- " 1110 πάνω, πολλεςαπ ίδικές εκδροµές ΜΝ|ΌΥ-|ΟΥΝ|ΟΥ .ΠΕΡΣ|Α 21-31!5 .OXPIAA- κΑΣτΟΡ|Α22-29|5 .ANAITENAPIAOTOVAAFKAAA-KAZTOPIA 20 23/5 0κΡΟΥΑΖ|ΕΡΑ'. N\YKONO- ΡΟΔΟ- ΗΡΑΚΛΕΙΟ- ΣΑΝΤΟΡΙΝΗ 27-3015 ΚΡΟΥΑΖΙΕΡΕΣ: ΠΟΡΟΣ 28- -3ο|50ΥΔΡκ28- 30/5 ιο ΕΚΔΡΟΜΕΣ ΜΕ ΠΟΥΛΜΑΝ ΣΕ ΟΛΗ τΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΠΑ τΗΝ ΠΕΝτΗκΟΣτΗ 28- 30/5 Θ BOYAAI'IEZTH-B-IENNHH216.IXI'IANII\4-1816 QMOIXA-AENINI'KPANT-KIEBO 27/6-9/7 τρια, πού ή συνείδησή της ήταν σχεδόν απόλυτα δεσµευµένη από 16 ένστιιχτο, τωρα κάτω 611’ τήν έπη: ιβΟή των αστικων όρεινων κέν- τρων, έλευΘερώνεται 6116 τό έν- στιιχτο, πλουτίζεται από τήν 6- 011in ί=δεολογία», όπως σημειωνει 6 Μ. M. Παπαϊωάννου στά σχό- λια των α'Απάντων» τού [109901- 60133. - Τόν "…. A6170 τόν 0119:1600- 61i; φά- 9:; έχουν µικτό χαρακτήρα, κτη- νο-ιιρ(ίφιικό καί χειροτεχνικό. Σταύς όρεινούς -ιιληθυσιµο'ύς΄ των χωριων της "Ηπείρου I—01'r16 µας ένδιαφέρουν έδω- τό μεγαλύτε- po ποσοστό τής παραγωγικής 6900111916111101; κατέχει ή πρωτο- γενής παραγωγή. κτηνοτροφία, γεωργία, ύλοτοµία, 716 έσωτερι- κή κυρίως κατανάλωση καί λιγό- το… 716 έμπορία. ‘H φτώχεια φυ- σικων πόρων όδηγεϊ΄ ένα 967.10; τού πληθυσµού σέ μεταποιητικές δρα- αγριότητες καί είναι γνωστή έπίιδαση των ήπειρωτων σέ διάφο- ρες µορφές χειροτεχνίας καί στήν ο1ικοδοµική. Πολύ περιορισµένη εί- ναι ή προσφο;ά …και… δά- σκαλοι, κομπαγιαννίτες, μεταφο- ρε'ι'ς .. Κοντά 0' 0616 πρέπει v6 προσθέσουµε πως ό 01.096; έχει κάποιαν αντοχή στό χρόνο, δια- τηρειται κι όταν πιά έχουν αλλά. ζει οί συνθήκες τίς δποίες έξυπη- ρετούσε µένει σάν ένα σχήµα χω- ρίς περιεχόμενο. "Από τα λιγοστά στοιχεία, πού πρός τό παρόν κατέχουιµε, Βγαίνει τό συµπέρασµα πώς οί «φυλές» το. χιονιαδιτων ζωγράφων είχαν δομή καί λειτουργία µεταποιητι- κής συντεχνίας. Σήµερα, δέ6αια, ή ζωγραφική θεωρείται προσφοοά Β. …µε… µα στήν αποχή έκείνη αντιµετωπίζεται 06v 9:101101111110'1 δραστηριότητα, αντίστοιχη μέ τού χαλκο-.ι:γού, τού ασημιτζή, τού λι- 907A6¢011 κ λ. π. Πρόκειται, όπως 16 0119121113009: καί &… τήν αρχή 716 χειροτοχνικού χαρακτήρα ζω- τΡαΦική. Φαίνεται πώς οί σχέσεις ανά- 9:00 στίς δύο ώρες δέν είναι έχ- θρια΄:ς, … π.μειωνονται καί έ- πιιγαμίες. "1E :11, Χρύσω,κ κόρη τού Πασχαλ& ζωγ;άφου Ζήκου Γε- ωργίου παντρεύεται τό Μαρινα ό- μ-ότρχνό του "Αναστάσιο Κ. Ζωγρά- φο καί 9' αύτόν κάνει δύο άλλους ζωγράφους, τό Χριστόδουλο και τό Θωµά, πού ανήκουν πιά στή φά- ρα τ&ν Μαρινάδων. "Ας σημειω9ε'ι' να. πως πολλοί, καί από τίς δύο φάρες, έπαιιρναν τό έπάγγελμά τους 716 έπόνυµο: Ζωγράφος, ό- πως Εγινε καί µέ άλλα έπαγγέλ. µατα, Βαγενας, Χαλκιάς, Μαραγ- κός, Σαράφης. 'H I':§1.1701910, 811- λα5ή ό γάμος ανάμεσα σέ άτοµα από δι:(>οο:τικές ένωσεις αίµατο- σωγγένειας ήταν σέ παγκόσµια κλίµακα έπι3υμητή καί πολλές φα- πές έπιδ:6,λη.υένη 716 λόγους εύ- γονίας πού είχαν διαπιστωθεί έρ- _ πε ιΕαµκά4. Μέ αφετηρία τό χωριό τους. 8- που τούς χειμωνιάτικους μήνες δούλευαν φορητές είκόνες, ξεχύναν- ταν 0i χιονιαδίτες ζωγράφοι 11.06; διάφορες κατευθύνσεις 716 v' 6-10- λάόουν τοιχογραφικές έ:γασίες καί v6 πουλήσουν τίς έτοιµες εί- κόνες. Μερικές φορές έμεναν 96- mm σέ τόπους 811911 ύπήρχε &» κετή δουλειά, παντρεύονταν καί ντόπιες, όπως έκανε 6 Παγώνης στή Δράικια τού Πηλίου 5. "Έργα τους συναντούμε στή Βο-ύρµπιανη, στή Στάρα-Μάνη Καστοριάς. στό Αύγοριινό Μακεδονίας, στό Πεντά- λαφο καί στόν γειτονικό του Βυ- θό, στή Β=ήσσανη, στά πηλιορείτι- . κα χωριά Δράκια, 'Ανήλιο, K10- 06; Νεσχωρι Μακιρινίτσα στό µο- ναστήρι τής Κλεισούρας, στήν Πρεµετή, στή Ζίτσα, στό Κανκού- λι στό Τσεπέλα5ο στό 8011007121- 91 καί τό Σκαµηέλι Ζαγαοισύ, τήν Πυ:σόγιαννη, στήν περιφέρεια Αγρινίου στό Καλλιφόνι Καρδί- τσας καί σέ πολλά άλλα χωριά. Οί χιονιαδίτες ζωγράφοι, έκτός 6:116 τό κύριο αγιογρ:(>ικό τους έργο, καλλιέργησαν καί άλλους ταµεις τής τέχνης τους, όπως τό τοπίο …'(Παγόννης: "Αγία Μαρίνα , νι:χισ9ε'ι',- καί από τήν καλαισθη- τή 81011601911011 προσόψων από και- σέλλες (σπίτι τού Σ. Ζωγράφου στούς Χιονιάδες) καί τή νεκρή φύση (Παγώνης… 'Αγία Μαρίνα ΚισσοΘ, "Αγιος Δηµήτριος Νεοχω- ριού). * T6 σηµείωµα τούτο, είναι 916 πρωτη προσέγγιση στό Θέµα, 916 ύπόδειξη 716 τό δρόµο πού "ίσως 1110:1151 νά ακολουθήσουν νεωτειροι έρευνητές καί 0' άλλα χωριά µέ παρόµοια κοινωνική δοµή καί αν- τίστοιχες δραστηριότητες, χωρίς να προδικαζει καί τα τελικά συµ- περάσµατα. 'Η έρευνα γύρω από τόν παραδοσιακό 90; πολιτισμό προχωρεί πέρα από 11'1I συλλογή ύ- λικού, πού φυσικά πρέπει νά συ- τική αποτίµηση, σέ πιό σύνθετες καί ούσιαοτικές μορφές. 1.-Γωργίου Παίσίου, lacing, 'Αγιο- γ-ραφία καί 'Αγιογράοαι των Χιανιάδων. "Ιωάννινα 1962. σελ. '. 2.-Δέν υπάρχει µεγάλη …τική έργα σία γιά τα Ισνάφισ καί ΄ραυφι΄:τια στην "Ελλάδα. µόνο µερικές µονο- γραφίες. Σχετική 6ιδλιογραφία Ελέ- πιστού: Νικ Πανταζοωύλω, "Ελλήνων Συσσωµατόσεις κατά τήν Τουρκοκρατίαν. "Αθή- κι1958. Ξ.-Χριστό. Περραιδαύ, "Α π α ν 1 α. Πρόλογος Νίκου Εύη, 'Επιµέλεια- Σχόλια Μ.Μ. Παπαϊωάννου. 'Αθήνσ 1956, σελ. 83. 4.-Φρειδ. "Ένγκελς, 'H Καταγω- γή τής 0"‘°.7£"'°" τής Ατοµικδήςκ 'Ιδιακτησίας καί το Κράτους. "Αθήνα [966. σύ. 6.100 [03 κ.α. 5.-Κίτσου Α. Μακρή, "Η Λαϊκή Τέ- ένα9 τού Πηλίου, "Αθήνα I976. σελ. Φορώντας νοιώθω ίκανοι σάν νά τό πλατεια κ.λξκ'ΐ'.ξ Καραγεώργη Σερ8ίος 4 (1 Athens Hiltc ι ζ |ϊΔ|π΄ 'χειροιεκνική - Ζωγραφική ΑΠΟ τίς τέσσερες µεγάλες πη- γες των Ήπειρωτων χωρικών - ζωγράφων, τό Κατιέσσοδο, τά Σουδενά, τούς Χιονις&δες καί τή ,Σαµαρίνα, άσφαλω πιό 113066ch πηγή είναι οί Χιονι&δες. ωµαρινα σήµερα 6ρίσκεται στό Νοµό Γρεδενών, στ& σύνορα 'H115i006 116i Μακεδονίας, ωστό- 00 πολιτιστικά &νήικει στόν ήπει- ρωτικό χώρο. Χωρικούς - ζωγρά- φους΄ έδωσαν πολλά ήπειρώτικα χωριά, όπως τό Φο-ρτόσι, τό Κα- λέντζι καί άλλα. Πολύ συχν& 0II1- μειώνουν στά έργα τους καί τόν τόπο καταγωγής τους. '|διαίτερα οί Χιονιαδίτες, δίπλα στ' όνοµά τους σχεδόν πάντα δείξουν τό χω- ριό τής καταγωγής τους σέ διά- φορους τύπους. «εκ Χιονι&δων», «& .…" Χιονι&δες», «6-116 χω- ρίον Χιονιάδες», αεκ Χ΄ιονι&δες», αΧιονιαδίτου», «Χιονιαδίτη». «X10 νιάδες». Αυτό ανερώνει έµμεσα πώς οί Χιονιαδιτες ζωγράφοι εί- xav καλή φήµη. ' έπίδοση πολλών 6-116 τούς Χιονιαδίτες στή ζωγραφική είναι γνωστή 6 παλιά, γι' αύτό κυ- κλοφορεί καί ή φράση «Χιονιαδί- της είσαι; Ζωργ&φος είσαι!». Δέν θά &ναφερθούµε έδώ στήν ποιότη- τα της καλλιτεχνικής τους παρά- γωγής, καί ιδιαίτερα τής άγιο- γραφιας, πού προκάλεσε καί τήν έντονη άρινητική αντίδραση τού Φώτη Κόντογλου. Χειροτεχν-΄΄ικ& ερ- γα, καλύπτουν τίς λατρευτικές 6- νόγκ.ες ένός 1.1576A-0u µέρους τής Βόρειας "Ελλάδας, καί πέρα 611 αύτή. "Αλλωστε τό έπίπεδο δέν είναι τό ιδιο σέ όλους τούς Χιο- νι αδίτες ζωγράφους. Υπάρχουν 6- ν&µεσά τους καλοί, μέτριοι καί κακοί. Τά προ6λήηιατα πού θά μάς άπωσχολήσουν… σήμερα είναι δύο, ή καταγωγή τής τέχνης τους καί κυρίως ή επαγγελµατική τους συσσωµ&τωση. Χώρος Ερευνας τό χωριό XIo- 016555, σκαρφαλωµένο στά κακο- τρ&χαλα 6ουνά τής 'Ηπείρου, δί- πλα στά &λ6α-νικά σύνορα. "Αλλο- το, µέ έκατοντ&δες κατοίκους καί σήµερα µόνο μέ 16, κι αυτούς σέ προχωρηµένη ηλικία. Χορτάρια- σαν 16 μονοπάτια, έρημο τά πε- ρισσότερα σπίτια, γκρεμίσματα παντού. Εικόνα έρήιμωσης καί φθοράς οχι πολύ διαφορετική καί άπό άλλων ήπειρώτικων χωριών. [16A161500I πόροι τού χωριού ή κτηνοτροφία, ή ζωγραφική καί ή ξυλογλυτιτική. Σήμερα οί συκιά- ζεις καί ή μικρή οικόσιτη κτηνο- τροφία. * Πώς δηµιουργήθηκε ή παράδο- % αύτή σ΄ ένα, απομονωμένο ορει- νο'χωριό; Σ ό,τι αφορα στήν ζυ- λογλυπτική, ίσως η πλησιέστερη ΄΄ πρός τήν αλήθεια ερμηνεία ειναι η ακόλουθη. Η ξυλογλυτιτική ύ- πήρξε, άπό παλιά, τέχνη .… 60- "ο… &.λλά σέ μικρά κυρίως άν- τικείµενα γιά σπιτική καί 51167- γελµαιική χρήση. Μες. "Ντακ κουτάλια, σφοντύλια κλπ. Κάτω άπό ορισμένες συνθήκες καί µέ τήν πίεση τού µικρού κτηνοτροφικού είσοδήµατος, είναι δυνατό νά προ- χωρήσουν καί σέ πιό σύνθετες μορφές, όπως είναι ή εκκλησια- στική ξυλογλυπτική. Στή ζωγραφική, όµως, δέν µπο- ρούµι: νά έπισημάνουµε ανάλογα σπέρματα. Μά καί ή δασική πρώ τη ύλη, άντίθετυ 611’ ό,τι συνέ- 6αινε μέ τή 6αφικ.ή των µαλλιών, Επρεπε ναρΘει από τόπους µακρυ- νους καί μέ “GAUY'IIIED'G ταξίδια. Τοπική παράδοση, πού τήν 6V6- φέρει στό πολύτιµο συλλεκτικό 616Ai0 του γιά τους χιονιαδίτες ζωγράφους ό ντόπιος παπα - Γι- όργης ΠαΤσιος 1, µιλάει γιά µα- Θητεία νεαρών 6λαχοποιµένων στήν '|ταλία. M6. κι άν ύποθέσουµε 116- θητεία στό "Αγιον "Όρος. κι έκει τό ίδιο επικρατούσε. "Αλλωστε καί ζωγράφοι 6116 άλλα χωριά, µέ σίγουρη μαθητεία στό "Αγιον"Ο- ρος, τήν ίδια τεχνοτροπία άκο- λουθούν. Είναι ή κοινή είκαστική διάλεκτος όλων των χειροτεχνών ζωγράφων τής έποχής τους καί νοµίζω πώς τή ρίζα της πρέπει νά τήν &ναζητήσουµε στά. πολύ πιό κοντινά καί προσιτ 'Επτ&- νησα, μέ τή γνωστή ζωνών… σχολή τους. Μερικές προσπάθειες νά κρατη- δεί στούς Χιονιάδες ύφος πλησιέ' στερο πρός τή 6υζαντινή παράδο- ση έμειναν χωρίς συνέχεια. Σά μιά τέτοια προσπάθεια σηµειώ- vowI: τήν gixéva τού 'Αγίου ’Av- τωνίου, πού 6ρίσκεται στήν έκ- …κλησία τού Αγίου 'Αθ&νουσίου XI- '… ονι&δων, καθώς καί μιά μεταγενέ στερη, 6AA6 1116 6066013 11606A- λαγή της, πάλι στήν ίδια έκκλη- σία. Γιά τήν επαγγελµατική …όργ&- νωση καί τή διδασκαλία τής τέ- χνης στούς Χιονιαδες έχουν δια- τυπωθεί πολλές εκδοχές, πού 016- vouv ως τήν ύπαρξη όργανωµένης Σχολής Ζωγραφικής. 'Η έλλειψη γραπτων πηγών ή λ… σίγου- ρων στοιχείων &φήνει 16 πεδίο έ- λεύθερο γιά κάθε µορφής είκασίες, άπό τίς όποίες δέν ξέφυγε καί ό ύποφαινόµενος. 'Επαγγε.λµατική όργ&νωση και σταδιακή 11691115i6 είναι άλληλένδετες σέ µορφές χει- ροτεχνικών συσσωιιατωσεων. Τό έθνικό τους δίκαιο καθορί- ζει όχι μόνο τούς όρους άσκησης τού έπαγγέλματος. άλλά καί 16 διαδοχικά στάδια µαθητείας, μέ τήν αντίστοιχη ανάληψη εύθυνων στήν παραγωγική διαδικασία. Εί- δικά στη ζωγραφική, οι μικροί 116- θητευόμενοι &ρχίζουν άπό 6011811- τικές δουλειές, όπως 16 τρίψιμο των χρωµάτων καί 16 καθάρισμα των w'IvéAAm 601506 προχωρούν στό γέµισµα όµοιόκρώµων 511106- νειων καί δι χικά άναλα6αίνουν περισσότερο υπεύθυνα καθήκοντα, ώσπου νά φτάσουν στή σχεδίαση ΄φυλαί, καί 16 δούλευα τόν λοιςισιιερειών. Οί έπαγγε…λµατικές αύιές 6076M)- σεις δέν είχαν σταθερή µορφή2. *Ητ&ν προσαρµοσµένες στό εί- δος καί στίς &νάγκες τής οίκονο- qufic δραστηριότητας σέ κώε΄ 1o- "µέα. Γιά τούς 6ιοτέχνες ύπηρχαν 16 1σνάφια ή ρουφέτια. γιά τούς εµπόρους οί κοµπανίες η συντρο- φίες, γιά τούς κτηνοτρόφους τ& τσελι,γκ&τα καί ποικίλες µορφές γι& τούς ναυτικούς καί τούς 6106 τιωτικούς. T6 [60 αίώνα έχουµε στήν ενετοκρατούιιενη Κρήτη «’A- T06 KITZOY MAKPH δελφότηιαε ζωγράφων, στήν όποία συμµετέχει καί ό νεαρός Μενέγος (Δομίνικος) Θεοτοκόπουλος. Μετά 6116 έπίπονες έρευνες ε- Φτασα στό συμπέρασµα .… οί ζωγράφοι των Χιονιάδων δέν άκο- λούθησαν τή συντεχνιακή έπαγγελ- παπική συσσωμάτωση, &λλ& 16 111.1- ρισμό σέ φ & ρ ι: ς, κοινωνι- κές διι&δες πού στηρίζονται στήν κοινότητα καταγωγής. Πρώτη νύ- ξη γι& νά στραφεί η. έρευνα πρός τήν κατεύθυνση αύτή τήν έδωσε 1.1I6 άπό τίς πρωτες επιγραφές τού ζωγράφου Πσγόνη στό Πήλιο. Νεόφερτος &κόιια, κρατάει τήν ή- πειρωτικη προφορά τού ονόµατός του καί θυµάται τή φάρα στήν ό- ποία Μπι. Σέ κιονόκρανο τής 'Αγίας Μα- οίνος Κισσού. στ& 18,02,άμε' σα σέ πολλά άλλα γράφει: κχείρ δωρεούντος παγούνι κωσταντί έκ φυλής πασχαλ&δες». 'Η επιγραφή αύτή έ6αζε πολλά έρωτήµατα, πού τελικά 6ρήκαν τήν Μάντησή τους, έκ΄τός άπό" ένα: Τί σήμαινε εκείνο τό «έκ φυλής πασχαλ&δες». ' Χριστόφορος Περραιόός στήν « '|- στορία τού Σουλίου καί Πάργας», πού τύπωσε στά 1857, γράφει στή σελίδα 17: «El: 16 τέσσαρα δασικές φόσες, στούς Πασχαλ&δες καί στούς Μαρι΄ ες. υσικά, δέν επιδίδονταν όλοι οί άντρες κάθε φάρος στή ζωγραφική. 'H κτηνοτροφία 110105115115, 66161- κός πόρος διοποοισμσύ καί ισως μιά κάποια στρατιωτική 6076M.)- ση νά τούς συνέδεε. ΟίΠ Πασχαλίτ- δες κατοικούσαν στή συνοικία πού 6ρίσκεται δορειοδυτικ& 6116 τό κέντρο τού χωριού καί είχαν γιά κοινό τους έργαστήριο, όπου …γι- νόταν καί ή μαθητεία των νέων ζωγράφων, Ένα πολύ ψηλό κτίριο. πού οί ντόπιοι 16 έλεγαν «πούλα των Πασχαλάδων». "Ας θυµηθούµε Εδω πως ό Σουλιώτης Λ. Κουτσο- νίκας στήν « Ιστορία της Έλλη…- κής "Επαναστάσεως, σηµειώνει πως 16 σπίτια των &ρχηγων κά" 95 φάρος «ήσαν κατά τό μάλλον πύργοι οχυρά». 'Η κούλα των Πωχαλ&δών E115- 05 έδω καί σαράντα περίπου χρό- "& καί στή Θέση της έχτισε και- νούργιο σπιτι παραθερισµού ένας 6116 τούς απογόνους των Πασχα- λάδων, ό συνταξιούχος δάσκαλος Στέφανος Ζωγράφος, πολύτιμος συμπαραστάτης µου στίς σχετικές Ερευνες. 'Εννοείται .… πολλοί έρ- γ&ζονται καί στά σπίτια τους, 111.:- pic; άπό 16 μέσα τού 19ου αί- ώνα. Σώζεται σέ καλή κατάστα- ση 16 σπίτι, όταν έργ&σΘηκαν οί ΠασΧσλάδες ζωγράφοι Γεώργιος, Ματθαίος. Ζπ"ος. 'Απόστολος. Σω- κράτης καί Κωνσταντίνος. 'A116 τή φάρα των Πάσχα… &ποσπάσθ΄ηκε, 616 τέλη τού 18ου αίωνα, ένα παρακλάδι της. οί Τσα- τσαίοί Πασχαλ&δες ή σκέτο T66- τσαί'οι. Οί Μωιν&δες 1161011106- σαν λίγο χαμηλότερα. Σώζεται, παρστηµένο καί τηγµένο στήν &- γρια 6 τ'ηση. τό κ:ινό τους έρ- γαστήριο. 'Η οίκογενε: ακή διαδο- χή στό έπ&γγελµα τού ζωγράφου διαπιστώνεται πολλές φορές. 11. χ: Κωσταπής Χιονιαδίτης (παπ- πόύς) — Παγώης Χιονισδίτης κι υστερα Δραιώτης (γιός) — 'A- θαν&σιος Παγωνίδης κι Μέρα Ποιόν… (εγγονός). Έδω τό διαπιστώνουµε καί Τό σπίτι όπου δούλεψαν πολλοί ζωγράφοι άπό τή κφυλή» των Πασχαλαδων ταύτα χωρία ύπάρχουσι διάφοροι Φάροι κοινώς όνομαζόμε- ναι». Σ' αλλα σηµεία τού δι6λίου του &ναφέρεται στή «φυλή των Βοτζα- ραίων», στή «φυλή των Ζερ6αίων» κλπ., δηλαδή σέ γνωστές σουλιώ- τικες φάρες. "Ας σημειώσουμε έ- δώ, γιά τό σημερινό &ναγνώστη, πως ή λέξη φάρα πολύ άργότερα πήρε… ύποτιιιητική σημασία. παπά ' Γιωργης [1610105 πολλές φορές, στά διογραφικ& στοιχεία γιά X30VICX5iTES ζωγράφους, δίπλα στά όνοµατεπώνυμά τους σηµειώ- νει «έκ τής γενεάς Πασχαλάδων», «εκ τής γενεάς Τσατσαίών Πασχα- λ&δών», «Μαρινάς», χωρίς νά δί- νει αλλη έξήγηση. Τελικά ή έπι- τόπια έρευνα &τιέδειξε πως οί χιο- νιαδίτες ζωγράφοι &νήκαν σέ δυό σχηµατισμό νέων έπώνυµών σέ 6r Θρώπους µιάς 061061;. 'Η 6AA67I'1 τού έπώνυµου δέ σημαίνει 6110110- πή άπό τή φόρα, πού κρατάει πάντα 16 όνομ΄α τού γενάρχη µέ περηφάν-εια, κάτι &ντίστοιχο µέ τούς θεούς ή ήρωες γενάρχες των αρχαίων άθηναίκων «φυλών». Πε- 01116 νά σηµειώσω .… έδω δεν όλέπω κάποια «συνέχεια», &λλά διπλή άντιστοιχία παρόµοιων κοι- νώνικών δομών. Τώρα πρέπει νά έξετ&σουµε 71. mi οί &;ιχιικά κτηνοτροφικές «φυ- λές» των Χισνιάδων έξελίσσονται κατά ένα ποσοστό σέ 1510015va- κές ή έστω µικτές, χωρίς νά πά- ρουν τή μορφή τού ίσινωφιού παρ' όλο πού «016 τέλος τού [Sou 011- ώνα 6ρισ.κόμαστε µπροστ& στό φαινόμενο. ' ή κτηνοτροφική πα- ϊδικές έκδρΟμές ΜΝΓΟΥ-|ΟΥΝ|ΟΥ .ΠΕΡΣικ 21-315 .OXPIAA- κΑΣτΟΡιΜ2- 29/5 .ANAETENAPIAOTOVAAI'KAAA-KAZTOPIk 20 23/5 θκΡΟγΑΖιΕΡΑ: N\YKONO- ΡΟΔΟ- ΗΡΑΚΛΕ|Ο- ΣΑΝΤΟΡΙΝΗ 27-3οι5 ΚΡΟΥΑΖΙΕΡΕΣ. ΠΟΡΟΣ 28- 3050ΥΔΡκ28- 30/5 :; ιο ΕΚΔΡΟΜΕΣ ΜΕ ΠΟΥΛΜΑΝ ΣΕ ΟΛΗ THN … ΕΛΛΑΔΑ ΠΑ τΗΝ ΠΕΝτΗκΟΣτΗ 28- -30|5 ωΒΘγΔΑπΕΣτΗ- -Bl-ENNH1 ι2ιόΟιΣπΑΝιΜι8|ό …… οΜΟΣΧΑ-ΛΕΝιΝΓκΡΑΝτ-κιΕΒΟ 27/6-9/7 Π ΑΝΕΠ|ΣΤΗΜίΟΥ 56 (ίος Οροφος) τηλ:3ό3ό777-3ό38132 -3ό3813ό ΄ | ίδια.… Λ Τό έργαστήρι των Μαρινάδων ζωγράφων Μιά, πού ή συνείδησή της ήταν σχεδόν άπόλυτα δεσμευµένη 6-116 16 ένστιχτο, τώρα κάτω άπ' τήν έπι…:ροή τών ζωτικών όρεινών κέν- τρων, έ.λωθε:ώνεται άπό τό έν- στιτιο, πλουτίζει… άπό τήν 6- στική Θεολογία, όπως σημειώνει 6 Μ. Μ. Παπαϊωάννου στά σχό- λια των κ'Απ&ντων» τού Περραι. 6063. - τα 1106110 λόγο τόν σηµειώσο- 01: πιό πάνω, πολλές 6-116 τίς φά- ρες έχουν µικτό χαρακτήρα, κτη- νοτ:ήνικό καί χειροτεχνικό. Στούς όρεινούς πληθυσµούς των χωοιων τής 'Ηπείρου -&ύτ& μάς ένδιαφέρουν ' 16 μεγαλύτε- ρο ποσοστό τής παραγωγικής δρ&στφιότ'ητας κατέχει ή πρωτο- ΥΣ…" παραπανω κτηνοτροΦ|α. γεωργία, ύλοτομία, γιά 5111.11501- κή κυρίως κατανάλωση καί Με. τερο γιά έμπορία. 'Η φτώχεια φυ- σικών πόρων όδηγεί ένα µέρος τού πληθυσµού σέ µεταποιητικές δρα. "ποιότητες καί ε1ναι γνωστή ή έπίδοση τών ήπειρωτ6ν σέ διάφο- ρες µορφές χειροτεχνίας καί στήν οίκοδοµικιή. Πολύ περιορισµένη εί- ναι ή προσφορά ύπηιρεσιών: δά. σκαλοι, -κομτιογιαννίτ΄ες, μεταφο- ρείς... Κοντά σ' αύτό πρέπει νά 110009560005 πως ό θεσμός έχει κάποιαν άντοχή στό χρόνο, δια- τηρείται κι δταν π. & έχουν ("ελλά- ξει οί συνθήκες τίς ότοίε: έξω…- 051066: μένει σάν ένα άι: χω- … ΄ , 'πιµέλεια- χόλια Εξ ου. 'Αθήνα "ο... ." πο τ ιγοσπΜ στοιχεια, που πρός 16 παρόν κατέχουµε, Βγαίνει τό συμπέρασµα πως οί εφ.-λές» των χιονιώιτΘ Μ… είχε" δοµή καί λειτουργία μεταποιητι- κής "ταινίας. Σή:ερα, Βάσια, ή ζωγραφική "κείται 1006-6006 ύ- ππ;εσιά, ιό στήν Εποχή έκείνη άντιµιτωπίζεται σάν µεταποιητι-κιή δραστηριότητα, &ντίστοιχη µέ τού χαλκό.-πού, τού άσηµιτζή, τού λι- θογλι΄=φου κ...λπ Πρόκειται, όπως τό σηµειώσαµε καί 6-116 τήν άρχή γιά χειροτεχνικού χαρακτήρα ζώ- τωρινή- Φαίνεται πως οί σχέσεις 6V6- μεσα στίς δύο φ&ρες δέν είναι έχ- θρι-κιές, &φού σηµειώνονται καί 5- τιιιγοιµίες. "Ετσι, ή Χρύσω, κό>η τού Πασπαλά ζωγπφου Ζήκο-.ι Γε- ωργίου παντρεύεται 16 M60116 ό- µότεχνό του 'Αναστάσιο Κ. Ζωγρά- 00 καί µ' ανιόν κάνει δύο άλλους Cur/0610095, τό Χριστόδουλο και τό θωιια, 1106 άνήκουν πιά στή φά- ρα των Μαρινάδων. "Ας σημειωθεί έδώ πως πολλοί, καί άπό τίς δύο ώρες, έπαιρναν τό 5116775A1I6 τους γιά έπώνυµό: Ζωγράφος, δ- πως έγινε καί µέ άλλα έπαγγέλ. 11616, Βαγενάς, Χαλκιάς, M62067 κός, Σαράφης. 'Η έξωγαιιία, δη- λαδή ό γάμος άν&µεσα σέ ατομα άπό δι:|>οιρετι.κές ένωσεις αιµατο- συγγένειας ήταν σέ παγκόσµια κλίµακα έπιΘυµητή καί πολλές φο- ρές έπιιδεδλη.ιινένη γιά λόγους εύ- γονίας πού είχαν διαπιστωθεί &: ...κι… … Εειραµκά4. Μέ &φετι- pic: 16 χωριό τους, & που τούς χειµωνιάτικους µήνες δούλευαν φορητές είκόνες, ξεχύ.ον- ταν οί χιονιαδίτες ζωγράφοι πρός διάφορες κατευθύνσεις γιά ν άνα. λ&όουν τοιχογραφικές έ;γασίες καί νά πουλήσουν τίς έιοι.με ς εί- κόνες. Μερικές φορές έµεναν µό- νήµα σέ τόπους όπου ύπή-ρχε 60- 115111 δουλειά, παντρεύονταν καί ντόπιες, όπως έκανε ό Παγώνης στή Δράκια τού Πηλίου 5. "Εργα τους συναντούµε στή Βούρμπιανη, στή Σταριτ»σι&νιη Καστοριάς, στό Αύγεριινό Μακεδονίας, στό Πεντά- λοφο καί στόν γειτονικό του Βυ- θό, στή Βήσσανη, στά πηλιορείτι- … κα χωριά Δρ&κια, ΄Ανήλιο, Κισ- σός Νεοχώρι Μακιρινίτσα στό μο- ναστήρι τής Κλεισούρας, στήν Πρεµετή, στή Ζίτσα, 0-16 K061106- AI στό Τσεπέλο6ο στό Β:υσοχώ- οι΄ καί τό Σκαµνέλι Ζατγοειού, τήν Πυ:σόγιαννη, σπιν περιφέρ: τα Αγρινίου στό Καλλιφωνι Καρδί- τσας καί σέ πολλά άλλα χωριά. Οί χιονιαδίτες ζωγράφοι, έκτός άπό τό κύριο 67I070: (;>ικό τους εργο, καλλιέργησαν καί άλλους τομείς τής τέχνης τους, όπως 16 τοπίο (Παγώνης: "Αγία Μαρίνα Κισσού, παρ&σπιτο Τριανταφύλ- λου στή Δράµα) τήν προσωπο- γραφία (Χριστόδουλος Γεωπό- φος. προσωπογραφίες των γονι- ων του Παγώνης: Ρήγας Υψήλάν- της), τίς ιστορικές σκηνές ('Av01- 6160qu Παπακώοτας - Μαρινάς. σπίτι τού P615011 στό Τοπέλο-6ο), ιζίς …) τή διακόσµηση προσόντων 6116 κο. σελλες (σπιτι τού Σ. Ζωγράφου στους Χιονιάδες) καί τή νεκρή φύση -(Παγόνη;- "Αγία Μαρίνα Κισσοί», 'Αγιος Δηµήτριος Νεοχω- πιω). * T6 σηµείωµα τούτο είναι μιά πρώτη προσηγι΄ση στό Θέµα, µιά ύπόδειξη γιά τό δρόµο πού ίσως πρέπει νά &κολου9η-σουν νεώτεροι έρευνηιές καί σ΄ &λλα χωριά μέ παρόµοια κοινωνική δομή καί άν- τίστοιχες δραστηριότητες, χωρίς νά προδικάζε'ι καί τά τελικά συµ- περάσµατα. 'Η έρευνα γύρω 6116 τόν παραδοσιακό µας πολιτισμό προχωρεί πέρα 6116 τή συλλογή ύ- λικού, πού φυσικά πρέπει νά συ- νεχισ9εί, καί 6116 τήν καλαισθη- τική ΜΜΜ, σέ πιό σύνθετες καί ούσιαστικές μορφές. 1.-Γ…γίου Παϊσίου, Ιερέας, 'Αγιο- γροφία καί 'Αγιογρ&φοι των Χιονι&δων. Ι'ωάννινα 1962.σ:λ.Ι. 2. -Δέν ύπόρχει μεγάλη συνθετική έργα- σία γιά 16 Ισνάφια καί μονοπάτια στήν ενώ δα, µόνο µερικές μονο- γραφί…ες. Σχετική διδλιογραφία ελέ- πιστού: Νικ. Πανταζόπούλω, 'Ελλήνων Συσσωματώσιις κατά τήν Τουρκοκρατίαν. .…- Μι [953. 1956, σελ. 83. 4-Φµιδ. "Εως, 'Η Καταγω- γή τής Οίκογε΄νειας, τής 'Ατοµικ6ής'1,διοκτησίας καί το Κράι τους 'ΑΘήνα 1066. σελ. u[[10, 103 κά 5.-Κι'τσ=νΑ. Μακρή, 'ΗΛσίκήΤύ- τη τού Πηλίου, 'Αθηνα 1976.ω. 209. -- Φορώντας… νοιώθετι …ϊκανοι σάν νάτό Πλατεία Κολξέτξ Κορογεώργπ Σερ6ίσς 4 (2 Athens Hiltc ROI Rolex Oyster L