0ΡΙί1|ΒΗ Μορόνι; ι ΚΙΤ?ΟΣ Α. ΜΑΚΡΗ? OI ΤΟΙΧ()ΓΡΑΦΙΕΣ ΤΩΝ TUITION ΤΗΣ" ΕΡΑΤΥΡΑΣ -?'ΕΛΙ'ΡΓΑΓ- Αυτή η "άγνωστη χώρα", η Ελλάδα, προσφέρει άπειρες ευχάριστες εκπλήξεις στον "ε- ξερευνητή" της, αλλά και Θλίφη μεγάλη από τη διαπίστωση πως δεν είναι µόνον άγνωστη, µα παει να γίνει και αγνώριστη µε το ρυθµό της καταστροφής όλων των στοιχείων που συν- θέτουν τη φυσιογνωμία της. Ιδιαίτερα της λαϊκής ζωγραφικής που είναι από τα είδη τα λι… γ6τερο ανθεκτικά στο χρόνο. Οι τοιχογραφηµένοι σοβάδες, είτε πάνω σε τσατµά είναι είτε σε λασπόχτιστους πετρότοιχους, ξεκολλούν εύκολα και σκορπούν στο δάπεδο. Και κάτι ακό- µα, οι πρώτοι μελετητές της λαϊκής μας τέχνης, ως τα 1939, αγνόησαν τελείως την τέχνη των χρωµάτων. Αλλά και σήµερα ό,τι έίναι γνωστό για την ελληνική παραδοσιακή ζωγραφική περιορίζεται στα έργα του Παναγιώτη Ζωγράφου και των γιών του, στις ζωγραφιές του Θεό- φιλου, στο ζωγράφο του Μακεδονικού Αγώνα Σωτήρη Ζήση, στις τοιχογραφίες των αρχοντικών της Σιάτιστας1, της Καστοριάς2, των Αµπελακίων3, του Μόλυβου και του Πηλίου. To πλού- σιο και ποικίλο έργο των Χιονιαδιτών ζωγράφων µόλις πριν από ελάχιστα χρόνια έγινε γνω- στό και ελπίζω πως δεν θ'αργήσει και η γνωριµία με την αγιογραφία των βλάχων ζωγράφων της ?αµαρζνας. Με βάση μαρτυρίες από αυτόπτες γέροντες χωρικούς σχημάτισα κατάλογο από 167 σπίτια τοιχογραφηµένα που είτε γκρεμίστηκαν, είτε ανακαινίστηκαν, είτε έχασαν το ζωγραφικό τους διάκοσμο από ασβεστώματα. Η φυματίωση, που μάστιζε την πλλάόα προπολε- μικά, έπαιξε και αυτή το ρόλο της γιατί o πιό προσττός τρόπος απολύµανσης των σπιτιών ήταν το γενικό τους ασβέστωμα. "την επιφάνεια των αγιογραφιών σχηµατίζεται λεπτό στα… µα λιπαρής αιθάλης από τα κεριά και το λιβάνι. ΄Ετσι, τα ασβεστώµατα μπορούν σχετικά εύκολα να αφαιρεθούν. Γτις τοιχογραφίες των σπιτιών, όμως, το ασβέστωμα δεν τις σκαπά- ζει, τις σβύνει καθώς καίει τη συνδετική ύλη. Σήµερα επιχειρώ µπα πρώτη παρουσίαση των τοιχογραφιών του χωριού Ξράτυρα του Βοΐου. Μάο δεκαπέντε τοιχογραφηµένα σπίτια σώζον- ται σήµερα, κι από αυτά τα περισσότ ρα σε άθλια καράσταση. Πολλά δεν κατοικούνται πια και είναι κλειδωμένα -αλλά αυτό δεν εµποδίζει την είσοδο γιατί κάποιος τοίχος τους εί- ναι γκρεµισµένος. ΄Λν η παρουσίαση αυτή γίνει αφορµή να εκδηλωθεί έµπρακτη κρατική µέ- ριµνα, τότε Θα έχει εκπληρωθεί ο σκοπός της. "τη σηµερινή εργασία Θα χρησιµοποιούµε το παλιό όνοµα του χωριού, Όέλιτσα, επειδή έτσι αναφέρεται σε παλιά γραφτά και σε υπογραφές ντόπιων ζωγράφων. To όνοµα 'ράτυρα της δόθηκε σχετικά πρόσφατα, χωρίς να υπάρχει σίγουρη µαρτυρία πως η αρχαία πόλη βρι- σκόταν στον ίδιο χώρο. Η σωστή, στη βάση της, µετονοµασία ξενικών και κακόηχων τοπωνύ- μιων παρέσυρε και µερικά που η βαρειά τους ι%ορική σηµασία θα έπρεπε να τα αφήσει άθι- κτα, όπως η Αλαµάνα, το Κιλελέρ, οι Κορυσχάδες. Η Σέλιτσα βρίσκεται στην επαρχία Ανα- 2 σελίτσας του Νοµού Κοζάνης, ακριβώς στην ευθεία που ενώνει δύο µεγάλα ζωγραφικά κέντρα της Ελλάδας, τη Γιάτιστα και την Καστοριά, πιό κοντά στην πρώτη. Ωστόσο, η ζωγραφική της δεν έχει τίποτα κοινό με τις µπαρόκ τοιχογραφίες των γνωστών αρχοντικών των δύο αυτών δραστήριων ορεινών οικισµών. Βέβαια, στα δύο αυτά κέντρα υπάρχουν και άλλα τοι- χογραφικά σύνολα, σχεδόν άγνωστα, µε δικό τους ζωγραφικό ύφος, όπως π.χ. τα σπίτια του Γκουγκουλίδη και του Μούρτζου στη Γιάτιστα. Η ζωγραφική της ?έλιτσας, αυτή τουλάχιστο που απόμεινε, ανήκει στην περίοδο 1796 … 1915. Η ΤΕΛΙ΄Τ'?Α ΄Αν και το όνοµα της Σέλιτσας -παλιότερα 7έλιτζας η Γέλτζας- εµφανίζεται από το 14ο αιώναΛ, μαρτυρίες για τη ζωή της έχουµε από το 17o, οπότε αναφέρονται εμπορικές σχέσεις της µε την Αυστρία, τη Γερµανία, την Πολωνία και τη Βενετιά. 0 Απόστ. Βακαλό- πουλος τοποθετεί την ίδρυσή της στο 16o αιώνα. "΄Ετσι οι ορεινοί και δασωµένοι όγκοι της Μακεδονίας, η Πίνδος µε τις παραφυάδες της...έγιναν οι προστάτες των πλησιόχωρων πληθυσµών...Παρόµοια συνοικίσΘηκαν στη Δυτική Μακεδονία, όπως αναφέρει η παράδοση, η Γαλατινή, το Μπλάτσι...η Σέλιτσα"5. Ακµάζει κατά το 18ο αιώνα, οπότε, εκτός από το εµ- πόριο µε την Αυστρουγγαρία, τη Τερβία και τη Ρουµανία, έχει αναπτυγµένη βιοτεχνία στη βυρσοδεψία, τη σαπουνοποιία, τη βαφική και την υφαντική. Η ανάπτυξη συνεχίζεται και στις αρχές του 19ου. 0 Πουκεβίλ αναβάζει τότε τους κατοίκους της σε δέκα χιλιάδες, υπο- λογίζοντας 300 πατριαρχικές οικογένειες µε τριάντα άτοµα ή καθεμιά6. Πρόκειται ασφαλώς για υπερβολικό υπολογισµό Κάνε άλλο παρά ειρηνική υπήρξε η ζωή της. Απανωτές οι καταστροφές. "ια τέτοια ανα- φέρεται, χωρίς στοιχεία, στα 1616. Ττα 1774 άτακτοι Φουρκαλβανοί προξενούν σοβαρές ζη- µίες και Θανάτους στο χωριό. Αυτόπτης µάρτυς, ο Καλλίνικος, περιγράφει πολύ παραστατι- κά το χαλασµό "αψοδ΄Απριλήου α'ήµέρα δευτέρα γράφο διά θύµησι οπου εγινε ο χαλασµός /λέξη δυσανάγνωστη/ άπό τους ζορπάδες τόν µισαρόν τά όνόµατα ησούφ ο νιβιτζας ό τζα- τζης και Οσµάν µπεκηκξής κέ ό καραµαχµούτης καί χοτοκούλης κε μπεχλούλης καί οί έπίλη- πρι µπαχουρμπασιάδες τό όνόµατα πιός τα ήξεύρη. ήρθαν χιλιάδες δισ κε µησή κέ έµπίκαν κε έσκότοσαν κε όλο το βηός το έμασαν κε έκαψαν όσπήτια κέ αργαστήρια 104 καί έκαψαν ανθροπους κε άπέθαναν κε έπίραν βιός πολήν φορτία άµετριτα και εκάθησαν µέσα ήµέρες 10 κε βγένοντας έπίραν ως σκλαβους τόν κυρ άναγνώστην αλεξιουν κοτζιάµπασιν και έπίλιπου 10 καί έκαψαν τήν έκλισήαν τής άγίας Παρασκεβής κε τόν άγίον Αποστόλον την έκλισίαν και εγινε θρίνος κε οδηρμός κε γραφο δια Θίµησι"7. ?τα 1804 ο Αλή Πασάς κάνει µε τη βία τσιφλίκι του τη Γέλιτσα. Θα την ξαναγοράσουν οι κάτοικοί της, στα µέσα του 19ου αιώνα, µετά το θάνατο του Αλή, από το Σουλτάνο για 228,000 γρόσια. Στα 1824 νέος χα- λασμός, χωρίς ανθρώπινα θύµατα αλλά µε τεράστιες υλικές ζηµίες. ?τα 1877 νέα επιδροµή 3 Γκέκηδωνπρσκαλεί νές καταστροφές στο χωριόΆ. Υτις συμφορές της Υέλιτσας ας προστεθεί και η δραστηριότητα των ντόπιων κοτζαμπάσηδων που, όπως παντού, ήταν άρπαγες και άσ- πλαχνοι. Χαρακτηριστικό είναι το σελιτσιώτικο δημοτικό τραγούδι που δηµοσίεψε ο Αθαν. Γιομπλάκης= -Γιατί είσαι τόσο αµαρτωλός, τόσο κριματισμένος το λάδι δον είναι νερό και το κερί σου ξύλο και το θυµιάμα όπου καίς και τούτο δε µυρίζει -Πγώ ήµαν γκοτζιάµπασης και προεστώς στη χώρα, στους πλούσιους έβανα εκατό και στους φτωχούς διακόσια και μια χήρα κακόµοιρη την είχα πεντακόσια. Την άρπαξα τ'αμπέλι της και στο Έαρκό χωράφι. Ο To τραγούδι είναι ασφαλώς νεότερο γιατί και λόγιες επιδράσεις έχει και οι στίχοι του δεν έχουν στρώσει από την οµαδική κατεργασία στο χρόνο. Είναι προβληµατικό αν μπορού- σε να τραγουδηθεί, ασφαλώς σε δοσμένη παραδοσιακί µελωδία, µε τις στιχουργικές τη" ανω- μαλίες. Μας παραπέµπει, όµως, στις πανάρχαιες δοξασίες για τους οιωνούς κατά τις θυσίει Πυκνές και οµαδικές οι µετοικεσίες των Τελιτσιωτών προς την Γυρώπη και προς διά- φορα μέρη της Τουρκίας, έτσι που o Αλής βάζει όργανά του να εμποδίσουν τις µεταναστεύ… σεις και να ξαναφέρουν τους φυγάδες, χωρίς πάντα να το καταφέρνουν1Ο. Αναφέρεται, μά- λιστα, ένας ζαµπίτης /αστυνόµος/ που επειδή δεν κατάφερε να βρεί τους σκόρπιου;Γείτσιώ τες εγκατέστησε με τη βία οικογένειες από το κοντινό χωριό Κοντσικό, τη σηµερινή Γαλα- τινή. Αυτή η λύση δεν ικανοποίησε τους προϊσταµένους του, που τον ελέγχουν αυστηρά και του συνιστούν: "ιδέ από τ'άλλα χωριά και τους κοντσιότες τράβα χέρι". Για ένα διάστη- µα η Γέλιτσα σχεδόν ερηµώνει. Οικογένειες ?ε ιτσιωτών αναφέρονται στο Κραγιούγεβατς, στο Βελιγράδι, στην Αυστρία11, στην Πόλη....Κατά το 190 αιώνα η μετανάστευση κατευθύ- νεται κυρίως προς τη Βλαχιά και την Πόλη12. Πολλοί από τους µετανάστες αφοµοιώνονται από το καινούργιο τους περιβάλλον13. Αυτή η δηµογραφική αιμορραγία αναπληρώνεται, ως έ να βαθµό.από συνεχείς εγκαταστάσεις κατοίκων άλλων χωριών. Απελπισμένοι απόκληροι κα- ταφεύγουν στη Γέλιτσα αναζητώντας κάποια καλλίτερη τύχη :" ΄Οποιον δεν τον κρατάει η Γη τον κρατάει η Γέλιτσα". Αργότερα, όταν επεκτείνεται η καλ'ιέργεια και επεξεργασία του καπνού, έρχονται και ειδικευµένοι εργάτες ντενκτσήδες, Επειδή η καπνεργασία είναι εποχιακή, οι περισσότεροι µένουν µόνο για ένα διάστηµα, µερικοί όµως εγκαθίστανται µό- νιµα. Αυτή η συνεχής ανανέωση του πληθυσµού δεν αλλοιώνει την πολιτιστική παράδοση τοι χωριού επειδή γίνεται βαθμιαία και σε µακρύ χρονικό διάστηµα και οι καινούργιοι κάτοι- κοι προέρχονται από κοντινά χωριά µε παραπλήσια παράδοση. ΄Έτσι, αφοµοιώνονται ομαλά στον καινούργιο τους κοινωνικό περίγυρο. Από τις πρώτες δεκαετίες του αιώνα µας σβύ- 4 νουν οι µεταποιητικές και μεταπραττικές δραστηριότητες του χωριού και η οικονοµία του γίνεται γεωργική-κτηνοτροφική. Τύµφωνα με τα στοιχεία της Κοινότητας, σήμερα υπάρχουν 6,000 ζώα, από τα οποία πάνω από 5,000 είναι πρόβατα, 500 γίδια και τα υπόλοιπα βοο- ειδή1Λ. Χαρακτηριστική της βελτίωσης της καλλιέργειας είναι η µέση στρεµατική απόδο- ση των καπνοχώραφων, που από 41,6 κιλά στα 1954 φτάνει στα 169,5 το 1980. Γήαερα ο πλη θυσμός του χωριού είναι γύρω στα 1,500 άτοµα, αλλά με µεγαλύτερη από το µέσο όρο ανα- λογία µεγάλων ηλικιών. Χωρίς να παρουσιάζει ιδιαίτερη έξαρση, αρκετά ζωηρή είναι η πολιτιστική ζωή του χωριού κατά το 190 και τις αρχές του 200ύ αιώνα. Οι κομπανίες των μουσικών που παίζουν στις γιορτές δεν είναι πάντοτε ντόπιες, µνηµονεύονται, όµως πολλοί αξιόλογοι παίχτες του κλαρίνου, που είτε συµμετέχουν σε ξενόφερτες κομπανίες15, είτε σχηµατίζουν δικές τους, που περιλαμβάνουν και χάλκινα πνευστά όργανα16. Τα πανηγύρια και οι γιορτές κατά τις τελευταίες δεκαετίες έχασαν τον παραδοσιακό του χαρακτήρα17. Τα σπίτια της 7έλιτσας ανήκουν στο "βορειοελλαδίτικο" τύπο που τον συναντούµε και στην περιοχή του Αργυρόκαστρου, στη νότια Γιουγκοσλαβία, στη νοτιοδυτική Ρουλγαρία ως τη Μακεδονία και την ανατολική Θεσσαλία. ΄"ργα ασφαλώς Δυτικοµακεδόνων µαστόρων, έχουν τον κάτω όροφο λιθόχτιστο, καθώς και ολόκληρο το βορεινό τοίχο, και τον επάνω µε ελαφρά υλικά, τσατμά ή μπαγδατί που προστατεύονται από τη βροχή με έντονη προβολή της στέγης. Υπάρχουν, όµως, και αρκετά σπίτια ολόκληρα λιθόχτιστα. ?τα ψηλότερα σηµεία του οικισμού που, κατά την αρχιτέκτονα Δέσποινα Αϊβαζόγλου-Λόβα, φαίνεται πως είναι και τα παλιότερα, υπάρχουν σπίτια με χαγιάτι, που ανήκουν σε παλιότερη αρχιτεκτονική φάση. Σ'άλλα σημεία συναντούμε σπίτια µε σαχνισί, που είναι εξελιγμένος τύπος των σπι- τιών µε χαγιάτι. Παλιότερες χρονολογίες σπιτιών που συνάντησα είναι 1711 στο σπίτι τοι Κεχαγιά και 1732 της Λαζαρίδαινας. Τα τέμπλα των εκκλησιών της Παναγίας, του Αγίου πικολάου και το νεότερο/μέσα 1901 αιώνα/ του αγίου Γεωργίου είναι αξιόλογα δείγµατα ηπειρώτικης εκκλησιαστικής ξυλογλυ- πτικής από το 180 αιώνα κι ύστερα. Αξιοσημείωτη είναι η ικανότητα των μαστόρων τους να συνδιάζουν στοιχεία από τη βυζαντινή παράδοση με τα επείσακτα μπαρόκ φυτικά διακοσ… μητικά , όπως π.χ. στις ποδιές του τέµπλου της Παναγίας το συνηθισµένο στα βυζαντινά θωράκια σύµπλεγµα πέντε κύκλων εδώ αποδίδεται µε περιστρεφόµενα σαρκώδη φύλλα που πε- ριβάλλουν ρόδακα. Το µεγαλόπρεπο τέμπλο του ΄Αη Γιώργη1?, πλουσιότατο σε θέματα, σχη- ματίζει στο κέντρο του τεράστια κόγχη. "τα θέµατα δαίνεται επηρεασμένο από τα ξυλόγλυ πτα του παλιού ναού, που βρισκόταν στην ίδια θέση, αν κρίνουµε από λίγα κοµάτια τους που φιλοξενούνται στο πολύ ενδιαφέρον "ουσείο της "έλιτσας. Λιθανάγλυφα λίγα και όχι αξιόλογα υπάρχουν, αλλά σε πεζούλι γύρω από δέντρο στο παλιό "Παζάρι" υπάρχουν πέντε λίθινα κεφάλια σε μέγεθος µεγαλύτερο από το φυσικό, που ! 5 προβάλλουν από τον τοίχο σε τεχνική ολόγλυφου και με φανερή την προσωπογραφική πρόθε- ση. Τα έργα αυτά, µε σίγουρο πλάσιμο και έντονο ρεαλισμό, πρέπει να μελετηθούν και να γίνει προσπάθεια να εξακριβωθούν τα πρότυπά τους, που ασφαλώς κάποια σημασία θα έ- χουν για την ιστορία, έστω τη "μικρή ιστορία" της Γέλιτσας. ?το Μουσείο του χωριού υπάρχουν και μερικά κεντήµατα , από τα οποία τα περισσότε- ρα ανήκουν στην περίοδο γύρω στα 1900 και είναι επηρεασμένα από τα έντυπα πρότυπα που κυκλοφορούσαν ευρύτατα τότε. OI ΤΩΙΧΟΓΡΑΦΙΕΤ Τα πολύτιµα στολίδια της Γέλιτσας είναι ασφαλώς οι τοιχογραφίες των σπιτιών της. Ωστόσο, και σ'όσα έχουν υπογραφή ή είναι γνωστοί οι τεχνίτες τους, δεν είµαστε βέβαιοι πως αυτοί είναι ντόποιοι εκτός από μία περίπτωση. Πάντως είναι εύλογο να υποθέσουμε πως θα είχαν ανατεθεί και σε ντόπιους ζωηράφους διακοσµήσεις σπιτιών. Αγιογράφοι Γελι- τσιώτες υπήρχαν αρκετοί, κυρίως κατά το 19ο αιώνα. Εικόνα της Γλυκοφιλούσας σε σανίδι, που βρίσκεται στο σπίτι του Μίλιου, υπογράφεται από τον Παναγιώτη Ζωγράφο, Τέλιτσα 1857. Ttnv εκκλησία του Αγίου Δημητρίου στο χωριό Βελίτσι, εικόνα των Τριών Ιεραρχών έχει µόνο τα αρχικά "Γ.Μ.Ζ. εκ Γελίτσης"19. Η κόγχη του καθολικού στο Μοναστήρι της Λα ριούς, κοντά στη Βέρβερη, τοιχογραφήθηκε από τον Πρωτοπαπά Θωμά Ζωγράφο "Τελίτσης" στα 18742Ό.΄Αλλοι ζωγράφοι είναι o Γεώργιος?1, ο Γεώργιος Μανουήλ22, o Αντώνης Καλέτσας, ο I. Καραμήτσος και o Παπαζήκος, που το κανονικό του όνοµα είναι Ζήσης Ζωγράφος, με τους δύο γιούς του Δηµήτριο και Θωµά, που τον συναντήσαμε πιό πάνω κι αργότερα έγινε κληρικός µε τ'όνομα Αγαθάγγελος. 0 Γεώργιος Μανουήλ είναι σύγγαμβρος του Παπαζήκου και εργάσθηκε μαζί του στη Λαύρα του Αγίου ΄0ρους. Ζωγράφοι είναι και οι δύο γιοί του Γε- ωργίου Μανουήλ, ο Ιωάννης και o Εµµανουήλ. Στο τέμπλο της Αγίας Παρασκευής Παλαιού Μυ- λότοπου υπάρχουν µερικές εικόνες λαϊκού ύφους που υπογράφονται από τον Ιωάννη τον εκ ?ελίτσης,1815. O Ιωάννης δεν είναι o γιός του Γεωργίου "ανουήλ γιατί αυτό τον συναντού με µετά µισόν περίπου αιώνα νέον να βοηθάει τον πατέρα του. Για τον Παπαζήκο έχουμε αρ κετά βιογραφικά στοιχεία επειδή o γιός του Θωμάς, ως ΑγαθάγΥελος, Αρχιερατικός Ρπίτρο- πος του Ψεβασμιωτάτου Αγίου Σισανίου, δηµοσιεύει τα "Αποµνημονεύµατά" του, χωρίς τόπο έκδοσης, ούτε χρονολογία, που πρέπει όμως να είναι γύρω στα 1909?Λ. Από αυτά μαθαίνου- με πως ο Παπαζήκος "δεν έσχε το ευτύχημα να αποκτήση μεγάλην παιδείαν, πως έκανε πέντε παιδιά, "διήλθε βίον πλήρη πόνων και βασάνων" και, εκτός από τα ιερατικά του καθήκον- τα και την άσκηση της ζωγραφικής τέχνης, αν και λιγογράμματος, δι ρίστηκε δάσκαλος στι Γέλιτσα. 'Εκανε και τον πρακτικό γιατρό. Παραγωγικότατος τεχνίτης, εργάστηκε στη Βλά- στη, στη Βελανιδιά, στην Καστοριά, στην Κλεισούρα, στο ΄Αγιον ΄0ρος και σε πολλά άλλα μέση. Από τα παραπάνω φαίνεται πως το επάγγελμα του ζωγράφου δεν ήταν αρκετό για να 61 σει την πολυμελή οικογένειά του, πράγμα που τον ανάγκαζε να καταφεύγει σε ποικίλα πα- 1 ραεπαγγέλματα. Οι αγιογράφοι αυτοί ίσως έκαναν και κοσµική ζωγραφική, πράγμα συνηθισμένο στην επτ χή τους, αλλά δεν έχουµε σχετική μαρτυρία. Υπάρχει, όµως, μνεία 7ελιτσιώτη κοσµικού ζωγράφου στα χρόνια του Αλή Πασά. Ο Ιωάννης Φωτόπουλος μεταφέρει αφήγηση γέροντα πως "ο Αλής ελθών εις την Γέλιτοαν εφιλοξενήθη εις την οικίαν του γαλίκη /νυν Γαλίκαινας/, όστις ων ζωγράφος εις τα Ιωάννινα, ήτο ζωγράφος και του Πασά"25. Ζωγράφος στην Αυλή του Αλή Πασά δε µπορούσε παρά να είναι κοσμικός. βίναι γνωστό πως ο νεωτεριστής Τουρ- καλβανός τοπάρχης έχτισε µεγάλα και πλούσια διακοσµηµένα παλάτια. Από περιγραφές ξένων περιηγητών ξέρουµε πως τα διαμερίσματα του Αλή και των γιών του είχαν πλούσια ζωγραφι- κή διακόσμηση µε τοπία, πολεµικές σκηνές, εκτελέσεις Ελλήνων, σκηνές κυνηγιού, προσωπα γραφίες, ουράνια σώματα και άλλα θέματα. Φυσικά, οι κρίσεις των ξένων για την καλαισθτ σία των διακοσµήσεων αυτών είναι συνήθως αρνητικές. O Πουκεβίλ τα θεωρεί έργα Αρμένη- δων "µπογιατζήόων"26. Οι σχέσεις του Αλή µε "Έλληνες κοσµικούς ζωγράδους επιβεβαιώνον- ται και από την αντιδικία του με τον Λευκαδίτη "προφεσόρο" ζωγράφο Υπ. Βεντούρα για τν πληρωμή μιάς προσωπογραφίας2 . Από τις τοιχογραφίες σπιτιών πρώτη έρχεται του σπιτιού ΑαΞαρΞδη, έργο καμωμένο στα 1796 από άγνωστο ζωγράφο. 0 τεχνίτης του φαίνεται πως ήταν αγιογράφος. Το χρώμα τι είναι λιτό και χαµηλότονο, σε συνδιασµούς διαφόρων τόνων του γκριζοπράσινου και του κο φέ σκούρου. Βέβαια, o τόνος των χρωμάτων μπορεί να έχει πέσει από τους καπνούς της θές μανσης και του φωτισµού του δωμάτιου. Επαναλαµβάνει γνωστά θέματα που βρίσκονται κυρί- ως σε εκκλησίες, όπως η αποµίμηση ορθομαρµάρωσης, και µάλιστα σε φρίζα ψηλά δίπλα στο ταβάνι, σε θέση δηλαδή που δεν υπήρχε ποτέ κανονική ορθομαρµάρωση, ο δικέφαλος αετός, το κομμένο καρπούζι µε καρφωμένο επάνω του το μαχαίρι που ήταν παλιότερα συµβολισµός της Αποτομής του Ιωάννη αλλά από το 180 αιώνα ξεχάστηκε το συµβολικό του περιεχόμενο" απόδειξη και το πηρούνι που είναι καρφυμένο στο καρπούζι. Το θέμα το συναντούμε όχι µε νο σε εκκλησίες αλλά και σε σπίτια του Πηλίου, της Γκούρας, της Καστοριάς, της Σιάτι- στας και των νεγάδων. Γυνηθισµένο είναι και το θέμα του δέντρου με καρπούς.΄0λες οι συνθέσεις στο σπίτι αυτό στηρίζονται στην τυπική τριαδική συμμετρία µε κεντρικό κάθε- το ξξονα. ?το δικέφαλο αετό κεντρικός άξονας…σε όλο το ύψος της σύνθεσης.είναι ο αετό. και το δέντρο που προβάλει ανάµεσα στα κεφάλια του. Δεξιά και αριστερά του από ένα δέ τρο. ΄Ετσι υπάρχουν τρία δέντρα με τρείς τούφες φυλλωσιάς το καθένα. 7τα καρπισµένα δ τρα άλλης σύνθεσης κεντρικός άξονας ο κορµός από τον οποίο ξεκινούν τα κλαδιά με τρεί καρπούς το καθένα τους. 7τη σύνθεση του κοµμένου καρπουζιού κεντρικός άξονας οι συνε- χόµενες μορφές του βάζου, του καρπουζιού και του πηρουνιού' δεξιά και αριστερά, συμμε τρικά από ένα πουλί και ένα τσαµπί σταφυλιών. Ανά τρία και τα δέντρα στα µικρά διάµε… σα των συνθέσεων. Το ίδιο ισχύει και για τα διακοσμητικά στα πλάγια του χαμηλού κουµ- , πέ στο κέντρο του ταβάνιού. Αεύτερη χρονολογικά είναι η τοιχογραφία στο ισόγειο του σπιτιού Καρανίτσιου, εκτε- λεσμένη στα 1864 από τους γιούς του Αντώνιου Γεωργιάδη, Αθανάσιο και Γπυρίδωνα. Κατά την τοπική παράδοση, που ενισχύεται και από άλλα στοιχεία, ο πατέρας Αντώνιος είναι ντε πιος και σκάλισε το τέµπλο του Αγίου Γεωργίου με τη βοήθεια των δύο γιών του. Ανάμεσα στις τοιχογραφήσεις των σπιτιών Λαζαρίδη και Καρανίτσιου µεσολαβούν 70 χρόνια. Εδώ θα πρέπει να θυμηθούμε πως οχτώ χρόνια µετά την τοιχογράφηση του σπιτιού Λαζαρίδη η Γέλι- τσα γίνεται τσιφλίκι ΧόΗΧΧΧή για σαράντα ολόκληρα χρόνια. ΄Αν σ'αυτό προσθέσουμε και με ρικές δεκαετίες για να αναλάβει η οικονοµία του χωριού από το αντίτιμο της εξαγοράς τοι το χάσμα εξηγείται. ?το μεσοδιάστηµα, όμως, αυτό η λαϊκή μας ζωγραφική έχει κάνει ση- µαντικά βήματα. 'Οταν, λοιπόν, συνεχίζεται η παράδοση τοιχογράφησης των σπιτιών,το ύφοι της ζωγραφικής έχει αλλάξει. Αυτό γίνεται φανερό και από την ωριμότητα που παρουσιάζου* οι τοιχογραφίες στου Καρανίτσιου, από την ποικιλία των θεμάτων, το πλούτο του χρώματος και την ατμόσφαιρα παραµυθιού µέσα στην οποία παρουσιάζονται πολιτείες, δέντρα, βουνά, σύννεφα, πουλιά, καράβια, γυναικείες μορφές, μουσικά όργανα... Η Σέλιτσα, ελεύθερη οι- κονομικά, ξανασαίνει και ρίχνεται µε Αζέφι στη δουλειά για την ανάκαμψή της. Γπειδή η ζωγραφιά απλώνεται σε όλη την επιφάνεια του τοίχου δεν υπάρχει η παρατακτική διάταξη που παρουσιάζεται στις ζωγραφικές φρίζες. ΄Ετσι οι συνθέσεις είναι περισσότερο ελεύθε- ρες αλλά και πιό οργανωμένες. ΄Ισως να υπάρχουν χαρακτικά πρότυπα αυτών των έργων αλλά οι τεχνίτες τα µεταπλάθουν σε γνήσια ζωγραφικά έργα. Οι εμαλλαγές του χρώματος στο έδα φος,που περνούν από το σκουροπράσινο στο κοκκινωπό, οι λόφοι, τα ανοιχτόχρωµο κτήρια που έχουν πάντα σκούρο φόντο, τα χόρτα και τα δέντρα που διαγράφονται καθαρά σε ανοιχτ χρωµο βάθος, οι σκιοφπτισμσί στις φυλλωσιές των δέντρων, στα πανιά των καραβιών και στις τούφες των σύννεφων, στοιχεία που επιδιώκουν την αληθοφάνεια, συνδιάζονται µε πα- ράξενα σχήματα γαλάζιων κυλινδρικών λόφων, µε πλήθος μικρών και µεγά)ων πουλιών στον ουρανό, με μεγάλα ψάρια που φαίνονται καθαρά μέσα στα νερά. 'Ολα αυτά, σ'ένα γοητευτι- κό σμίξιμο, δημιουργούν μαγική ατμόσφαιρα παραµυθιού και καθιστούν τις τοιχογραφίες αυτές λαμπρά δείγµατα ελληνικής παραδοσιακής ζωγραφικής. Οι δύο μικρές γυναικείες µορ- φές µε επιγραφή "κοκόνα καλή" και η αβακωτή επιφάνεια ενός καραβιού θυμίζουν έντονα ντ σιώτικα κεντήµατα. Τρία χρόνια αργότερα, στα 1867, άλλος ζωγράφος κάνει σε δωμάτιο του ισόγειου, µέ- σα σε περίπλοκο πλαίσιο που κορυφώνεται από γυναικείο μαόύστο, ένα τοπίο ψυχρό και χρι ματικά φτωχό. "ε άλλο δωμάτιο του επάνω πατώματος μερικά χρόνια αργότερα άλλος ζωγρά- φος φιλοτεχνεί μερικές τοιχογραφίες µε ρωµαντικές-νεοκλασικές επιδράσεις. Μέσα στη δεκαετία 1865-1875 διακοσµείται το σπίτι του Παπαθεοδώρου.Μαθητής ή οπωι δήποτε επηρεασµένος από τους ζωγράφους του σπιτιού Καρανίτσιου, κάνει µια στενόμακρη ! 8 τοπιογραφική φρίζα σε όλο το μάκρος των τοίχων του μεγάλου χώρου στο επάνω πάτωπα. Αυτ τον υποχρεώνει σε παρατακτική διάταξη των θεµάτων του που είναι µεγάλα κτήρια, γεφύρια δέντρα, τζαµιά, καράβια, ψάρια...πάντα µέσα στην ίδιαν ατµόσφαιρα παραµυθιού. Εδώ, ό- µως, µερικές σκηνές καθηµερινής ζωής δηµιουργούν κλίµα οικειότητας: ο γάϊδαρος δεµένος στο δέντρο, ο ξυλοκόπος, το κοµμένο δέντρο µε τα κλαριά του πεσμένα καταγής, ο καρπο- συλλέκυης επάνω στη σκΧέλα, ο πετεινός, άνθρωποι μέσα σε καράβια, το ειδύλιο στην εξο- χή. Ενώ στα τοπία του σπιτιού Καρανίτσιου απουσιάζει σχεδόν η ανθρώηινη µορφή, που µόν µέσα σε µερικές βάρκες εµφανίζεται, εδώ τον βλέπουµε ενταγµένο ενεργητικά μέσα στο το- πίο. Τε όλο το µήκος της φρίζας κυριαρχούν τρείς οριζόντιες ζώνες, η κάτω με τη γή, η μεσαία µε τη φωτεινότητα του ορίζοντα και η επάνω µε το βαθύτερο χρώμα του ουρανού. Οι άνθρωποι και τα γυμνά δέντρα αποδίδονται µε πλακάτο µαύρο χρώµα και προβάλλουν έντονα επάνω στο ανοιχτό γαλάζιο χρώµα που, άλλωστε,σε διάφορους τόνους κυριαρχεί σ'ολόκληρη τη ζωγραφιά. O ζωγράφος δεν περιορίστηκε µόνο στη φρίζα αλλά διαµόρφωσε χρωµατικά όλες τις επιφάνειες των τοίχων και της οροφής προσθέτοντας και μερικά ανθοδοχεία στα χαμηλό τερα σημεία. Είναι ασφαλώς o ίδιος τεχνίτης που έκανε, λίγο μετά το 1865, τις εσωτερι- κές τοιχογραφίες στο σπίτι του To ίκα στη Βλάστη και τις εξωτερικές στο σπίτι του …σ6γ κα στο ίδιο χωριό. *ε στενή φρίζα περιορίζονται και οι τοιχογραφίες στο σπίτι του ϊΞλιΞυ, έργο που πρέπει να έγινε γύρω στα 1870 με 1880. Εδώ, όµως, η συνέχεια σπάζει σε μικρές ενότητες µε άλλη διάθεση η καθεµθά τους και σε διαφορετική κλίµακα. ΄Ρτσι, χωρισµένη από τη λοι πή τοιχογραφία µε ηρικυκλικές πλαγινές πλαισιώσεις, έχουµε την ειδυλιακή σκηνή τεσσά- ρων περιστεριών που βόσκουν µπροστά σε ολάνθιστο βάτο ενώ στα πλάγια απλβ»εται ειρηνι- κό τοπίο. Τα περιστέρια είναι σε άλλη κλίµακα, µεγάλα όσο περίπου τα λιοντάρια που στι πουν αντικρυστά σε άλλο σηµείο της φρίζας. Αλλού, πάλι χωρισµένο με παρόμοια πλαισίωσ1 ένα ρωµαντικό τοπίο. Πάνω από το τζάκι εμφανίζεται το παμβαλκανι ό θέμα του ανασυρμέ- νου παραπετάσµατος, σε άλλα σηµεία µια οπλισμένη στρατιωτική περίπολος, ένα µικρό έ- φιππο απόσπασµα και παλι χόρτα, δέντρα, κτήρια, σύννεφα.. Από την άποψη της τεχνικής δεν διαφέρει πολύ από τις προηγούµενες τοιχογραφίες. 7το σπίτι του Χατζηγιάννη οι τοιχογραφίες ανήκουν σε δύο περιόδους. Οι εξωτερικέ που πρέπει να έγιναν κατά το χτίσιμο του σπιτιού, βρίσκονται ψηλά στην πρόσοψη, ανάµε σα στη σειρά των παράθυρων και στην προβολή της στέγης. Κύρια θέµατα τα αντικρυστά λιοντάρια και τα παγώνια. Λεν είναι εντελώς αβάσιµο να τις τοποθετήσουµε στην πριν απ την τσιφλικοποίηση της Τέλιτσας περίοδο. ?το εσωτερικό οι τοιχογραφίες είναι αρκετές δεκαετίες νεότερες, οπωσδήποτε μετά την εξαγορά του χωριού. Η µεγαλύτερη σύνθεση είνα ρωμαντικό τοπίο, όπου µέσα σε κλειστό κόλπο είναι αραγµένα πλοία ενώ στη στεριά υψώ- νονται βίλλες και κάποιο αρχαίο κτίσμα. ?την κάτω δεξιά γωνία του τοπίου ρωµαντκή σκη- νή βοόκού που παίζει τη φλογέρα του τριγυρισμένος από τα πρόβατά του. ΄Εργο ψυχρό και άχρωµο, pa σωστή όµως γραμµική και ατμοσφαιρική προοπτική. Σε άλλο δωµάτιο, νεοκλασικό σύµπλεγμα από δυό αγγελάκια-ερωτιδείς μέσα σε φυτικό πλέγμα και σε τεχνική που µιμεί- ται πλαστική διακόσμηση. οι εσωτερικές τοιχογραφίες του σπιτιού Χατζηγιάννη µάλλον εί- ναι έργα Κλεισουριώτη ζωγράφου. 'τα κατάλοιπα ενός από αυτούς, του Κώλτσου ΠαπαγιάνΉ, υπάρχει ευρωπαϊκό λιθογραφικό πρότυπο με το ίδιο σχεδόν θέμα και.ελαφρά τροποποιημένο, δικό του σχέδιο σε μεγέθυνση. ?τα 1878 o ντόπιος ζωγράφος Μπαλµάς τοιχογραφεί, σε µεγάλη ηλικία, το σπίτι του Λελήμπαση, καθώς και το παράσπιτο που χρησίμευε ως εργαστήριο γουνοποιίας. To έργο του ν… αυτό, αν κι έχει πια ξεφύγει από το αφελές μα τόσο γοητευτικό κλίμα των παλιότερων λαϊ- κών τοιχογραφιών και είναι πιό "σοφό", δεν παύει να έχει ποιότητα και δροσιά. Στο σπίτι χωρίζει την επιφάνεια των τοίχων σε μεγάλα ορθογώνια που τα γεμίζει pa ένα επαναλαµβα- νόμενο φυτικό διακοσµητικό που στο κέντρο του έχει κύκλο όπου εικονίζονται είτε μικρά φανταστικά τοπία είτε πουλιά επάνω σε ανθισµένα κλαδιά. To διακοσµητικό αυτό σε φόντο ώχρας περικλείνεται από κοιλόκυρτη πλαισίωση, έξω από την οποία το φόντο γίνεται καφέ σκούρο. fro ταβάνι ενός δωµατίου ζωγράφισε τις παράλληλες σανίδες µε φυτικά διακοσμητι- κά. Περισσότερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι τοιχογραφίες του παράσπιτου-εργαστήριου. Πά- λι µέσα σε φυτικό πλαίσιο, πλουσιότερο εδώ αλλά σε χρώµα γαλαζοπράσινο και μέσα σε ελ- λειπτικό σχήμα, ζωγραφίζει νεανικές γυναικείες μορφές ως τη µέση τους, ευρωπαϊκά ντυ- μένες και με περιπσιημένη κύρωση. Η µία, με λουλούδια στα μαλλιά, κρατάει µε το ένα τηι χέρι ανθισμένα κλαδιά και µε το άλλο ένα χαρτάκι΄ ίσως να πρόκειται για υπαινιημό κρυ- φού αισθηµατικού δεσµού. Η άλλη, πάλι pa ανθοδέσμη, κρατάει στην αγκαλιά της σκυλάκι. Η τρίτη, εκτός από τα λουλούδια στα μαλλιά και στο στήθος, κρατάει με το ένα της χέρι ανθοδέσμη και pa το άλλο βεντάγια. Πάνω από το τζάκι, σε αψίδα που σχηματίζουν διπλοί ζωγραφιστοί κίονες και τόξο, µία άλλη νεανική γυναικεία µορφή, σχεδόν ολόσωµη, περιπου είται κάποιο πουλί που το έβγαλε από το κλουβί του. Φιόγκος στα μαλλιά που πέφτουν πΡά σε χοντρές µακρυές πλεξούδες, φόρεμα με πολλές δίπλες, σφιχτό στη μέση. π σκηνή στο ε… τερικό αρχοντικού σπιτιού: σιδερόφραχτο παράθυρο, τριπλό χάλκινο κηροπήγιο, κρεμαστή λάμπα, πλουμιστό φαρφουρένιο βάζο, σκαλιστό τραπέζι... Θέματα και εκτέλεση εκφράζουν κοινωνική µερίδα που πέρασε στη μεταποίηση και το εµπόριο και αστικοποιείται µε δυτικό ευρωπαϊκά πολιτιστικά πρότυπα. Στη δεκαετία 1875 µε 1885, πιθανότατα, ζωγραφίζεται το σπίτι του ΞΞκρή,τώρα εκκλη σιαστική ιδιοκτησία. Οι ζωγραφιές του έπαθαν σοβαρές ζημίες στα χαμηλότερα σημεία του τοίχου. Αυτά που χαρακτηρίζουν τη διακοσµητική αντίληψη του τεχνίτη τους είναι η φρον- 10 τίδα να αναδείξει και να υπογραμμίσει τα αρχιτεκτονικά στοιχεία του χώρου /τζάκι, κόγ- χη/ και η ζωγραφική απομίμηση πλαστικών διακοσµήσεων /ανάγλυφα, φιλέττα/. ?ι εδώ υπάρ- χει η βεβαιότητα νεκλασικών προτύπων. Μερικά τοπία είναι χωρίς ιδιαίτερο ενδιαφέρον, εκτός από την απεικόνιση της Πόλης, που διαφέρει τελείως από τις γνωστές τοιχογραφίες της Τιάτιστας, της Καστοριάς, της Δράκιας, των ιμπελακίωυ και του Μόλυβου. Τ'αυτή, pa— ρικές αναστροφές της προοπτικής, όπως στις γέφυρες του Κεράτιου Κόλπου, και μερικά ζε- στά κόκκινα στις στέγες καθώς και στις τουρκικές σημαίες πάνω στον πύργο του Γαλατά και σε µιναρέ μάλλον του ?ουλεϊμάν τζαμί, ζωντανεύουν κάπως την άτονη τοπιογραφία. Ρί- ναι µεγάλη η πιθανότητα το σπίτι του "ακρή να διακοσµήθηκε από τον ίδιο Κλεισουριώτη τεχνίτη που ζωγράφισε και το σπίτι του Χατζηγιάννη γιατί και η τοπιογραφική αντίληψη είναι ίδια και το θέμα των αγγέλων-ερωτιδέων παρουσιάζει απόλυτη ομοιότητα και στη σύν θεση και στην εκτέλεση. ?τον ίδιο ζωγράφο, με κάποιες επιφυλάξεις, μπορούµε να αποδώ- σουµε και τις τοιχογραφίες στο σπίτι του ΞΞιαπακέ. Στα 1888 διακοσµείται το σπίτι του ΞήΞΞΞ µε μεγάλα συµμετρικά διακοσμητικά χβτς . παραστάσεις, εκτός από έναν αετό που κρατάει στα νύχια του ταινία με την επιγραφή "1888 ΙΟΥΝΙΟΥ 20". Ta χρώματα είναι βαριά κι έγιναν βαρύτερα από µεταγενέστερο βερνί- κωμα. To σπίτι του.Ξικ:-Ξιαφάρα στολίζεται pa απλά νεοκλασικά διακοσμητικά στα 1909 από τους Παπαφώτη και Μουστακλή, κατοίκους του γειτονικού χωριού Πελεκάνος. Τ**: αερικά ακόμα σπίτια σώζονται κάποια κατάλοιπα τοιχογραφιών. ?το σπίτι του ΞΞΞΞΧΞΞΞΖΞΞΞ διατη- ρείται σε κακή κατάσταση μία µόνο εξωτερική παράσταη δύο λιονταριών ανασηκωμένων στα πίσω πόδια τους. Πε το στόμα κρατούν κορδέλλες που ξεκινούν από στέμα με σταυρό. Η προέλευση του θέματος από ευρωπαϊκό πρότυπο είναι πιθανότατη. To σπίτι του Παστρακίλη ήταν κλειστό όσες φορές βρισκόμουνα στη Σέλιτσα, δηµοσιευµένη όµως φωτογραφία τμήματος των λίγων τοιχογραφιών του/περιστέρι/ δείχνει ζωγραφική μέτρια και σε κακή κατάσταση. Γτο σπίτι του &άτσκου,χτισµένο στις αρχές του αιώνα µας, υπάρχουν ενδιαφέρουσες τοιχογραφίες με τοπία και σκηνές αγροτικής ζωής, ανάµεσα στις οπόίες και αντίγραφο από τις "Σταχυομαζώχτρες" του Ζαν Φρανσουά Μιλλέ /1814-1874/ που κυκλοφόρησαν σε επιστο… λικά δελτάρια στην Ελλάδα τις δύο πρώτες δεκαετίες του 28ού αιώνα. 'Ενα από αυτά ταχυ- δρομήθηκε στις 2 Νοεµβρίου προς το Δημήτριο Τσιόπελα στον Πειραιά. βρίσκεται στο Αρ- χείο μου. Ο Μιλλέ έκανε και χαλκογραφία µε το ίδιο ακριβώς θέμα, αλλά είναι απίθανο να έφτασε αυτή στα χέρια του ζωγράφου της 7έλιτσας. Απ'όσο ξέρω , µόνο ένα αντίτυπο της χαλκογραφίας υπάρχει στην Ελλάδα και βρίσκεται στην Εθνική Πινακοθήκη28. 'Αλλωστε, o ζωγράφος της Σέλιτσας ακολουθεί το πρότυπο και στη χρωματική απόδοση. Δίπλα στις τρείς γυναίκες υπάρχει και αντρική µορφή, για να απασχολήσει το χώρο επειδή η τοιχο… γραφία είναι αναγκαστικά πιό στενόμακρη από το έργο του Γάλλου χωρικού ζωγράφου. "ε- ρικέςζωγραφιές στο σπίτι του Τσιουπλάκη pa ψυχρή απόδοση συνηθισµένων θεμάτων /ανθο… ' &… , 11 δοχείο, αµφορέας.../ και δύο μισοχαλασµένα τοπία µέσα σε κύκλους στο σπίτι της Μπακάλως συµπληρώνουν τα γνωστά µας κατάλοιπα της σελιτσιώτικης ζωγραφικής. Τέλος, σε δημοσιευ- µένη φωτογραφία της εποχής του ’30 που παρουσιάζει παστάλιασµα καπνού σε αίθουσα του παλιού Παρθεναγωγείου ?έλιτσας, διακρίνεται θαμπά στο βάθος ζωγραφιά που παριστάνει κά- ποια από τις γνωστές αλληγορίες της προπολεµικής ελληνικής Παιδείας - Ελλάδα, Ρλευθερία Λόξα ή κάτι τέτοιο. Λεν θα έπρεπε να κλείσει η αναδροµή αυτή στη ζωγραφική της ?έλιτσας χωρίς να γίνει απλή µνεία δύο θαυµαστών προσωπογραφιών των δωρητών της αγιογράφησης Κρεµαζόπουλων που βρίσκονται στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου, έργα του 1737. Παρόµοια προσωπογραφία του δωρητή Γεώργιου I. Κοεµτσόπουλου, έργο του 1736, στην εκκλησία της Ανάληψηςήπεριγράφει λεπτοµερειακά ο Ιωάννης Φωτόπουλος29. Από τις περιγραφές, και περισσότερο από τις φωτογραφίες που δηµοσιεύονται, γίνεται φανερό πως η ζωγραφική των σπιτιών της Γέλιτσας ακολουθεί, στις µεγάλτες της γραµµές τη πορεία της ελληνικής παραδοσιακής ζωγραφικής. Από την περίοδο της κυριαρχίας του µπαρόκ στη Σέλιτσα ξέρουµε µόνο τις τοιχογραφίες Λαζαρίδη, οι οποίες χαρακτηρίζονται από στα- τικότητα αντίθετη προς την ανησυχία του μπαρόκ. Μία, και χρονικά αποµονωµένη, περίπτω- ση δεν αποδείχνει τίποτα. Από τα 1880 και πέρα διακρίνονται επιδράσεις του νεοκλασικισ- µού και του ακαδηµαϊκού ρεαλισµού, όπως και σε άλλες περιοχές της Βόρειας Ελλάδας30. Τελειώνοντας θέλω να ευχαριστήσω θερµά τον κ. Βασίλη "τρέμπα για την πολύτιµη συμ- παράστασή του, την κ. Βικτωρία Νικήτα που µου έστειλε από το Παρίσι τις έγχρωμες διαφά- νειες pa έργα του Μιλλέ και τον κ. Αντώνη Βουρνά που φρόντισε ν'αποκτήσω τα επιστολικό δελτάρια που κυκλοφορούσαν στις αρχές του αιώνα μας. την… α. Μπο… Π Α Ρ Α Π Ο Μ Π Ρ Τ 1. Γεώργιος "έγας, "ιάτιστα, τα Αρχοντικά της, τα Τραγούδια της και η "ουσική της. Αθή- να 1963. 2. “Ln. Vovtoénovxoq, Καστοριά, τα Αρχοντικά. Αθήνα 1962. του ίδιου, Καστοριά, Ιστορία, Μνηµεία, Λαογραφία, θεσσαλονίκη 197A. του ίδιου, Καστοριά, Λεύκωµα. Θεσσαλονίκη 1977 .."-"----…"--…- Παντελής Ψσαµίσης, Η Καστοριά και τα "νηµεία της, Αθήνα 19A9. 3, Μιχ. "ουτσδτουλος, Τα Θεσσαλικό Αμπελάκια, Αθήνα 1966. "ιχ. λ8ραμόπουλος, Τα Θεσσα- λικό Αμπελάκια, Θεσσαλονίκη 1961. πγήνωρ Αστεριάδης, To VKCIL του "βάρτς στ'Αµπελά- -…-------- κια, Αθήνα 1928. 4. Βασίλης ?τρέµπας, Υυνοπτική Ιστορία της Εράτυρας /Υέλιτσας/, Περιοδικό Τα Χνάρια, τετ χος πρώτο, Καλοκαίρι 1980, σελ. 2. 5. Απόστολος Ρ. Βακαλόπουλος, Ιστορία της Μακεδονίας 135A — 1833, Θεσσαλονίκη 1969, σελ. 100. 12 6. F. POUQUEVILLE, 70YAGE DANS LA GRECE, PARIS 1820, σελ. 420. 7. Αθανάσιος Γιοµπλάκης, Οι "Χαλασμοί" της Σέλιτσας/Εράτυρας/, Ανάτυπο περ. Μακεδονικά. Θεσσαλονίκη 1968, σελ. 86. 8. Κώστας E. Χασιώτης, Επιδροµή Γκέκηδων στην Εράτυρα το 1877, περ. Τα Χνάρια, τεύχος δεύτερο, Φθινόπωρο 1980, σελ. . 9. Αθανάσιος Γιομπλάκης, Τοπική Αυτοδιοίκηση στην Βράτυρα επί Τουρκοκρατίας, περ. Τα Χνάρια, τεύχος πέμπτο, 1983, σελ. . 10. Κ. Σιµόπουλος, Ξένοι Ταξιδιώτες στην Ελλάδα 1800 — 1810, τόμος Γ1, Αθήνα 1975, oak. 392 και 395 /απδ το βιβλίο του Ψ.Μ. LEAKE, TRAVELS IN NORTHEN GREECE, LONDON 1835/. 11. Απόστολος Βακαλόπουλος, όπου παραπάνω, σελ. 357 και 360. 12. Βασίλης Στρέµπας, όπου παραπάνω, σελ. 4. 13. Απόστολος Βακαλόπουλος, όπου παραπάνω, σελ. 394. 14. Γιάννης Κάτανος, Προτάσεις για Ανάπτυξη και Βελτίωση της κτηνοτροφίας και ειδικό- 15. Ιωάννης Φωτόπουλος, Ιστορία της Σελίτσης |Εράτυρας/, Αθήνα 1939, σελ. 13o. 16. Ομάδα 'Epauvaa Πολιτιστικού, Δηµοτικές Κομπανίες στην Εράτυρα, περ. Τα Χνάρια, τεύ- χος δεύτερο, Φθινόπωρο 1980, σελ. 15. 17. Αθαν. Γιοµπλάκης, Οι Γιορτές στην Εράτυρα, περ. Μακεδονική Ζωή, τεύχος 25. 18. Δέσποινα Αϊβαζόγλου-Δόβα, Το Τέμπλο της Εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου Εράτυρας, περ. ΄Επιπλο και Φως, τεύχος 8, Αθήνα 1982, σελ. 70. 19. Λουΐζα Συνδίκα-Λαούρδα, Μία Εικόνα του Αγίου Νικάνορος, ανάτυπο από το περ. Μακεδο- νικά, Θεσσαλονίκη 1958, σελ. 430. 20. Κωνσταντίνος Σιαµπανόπουλος, Αιανή, Θεσσαλονίκη 1974, σελ. 159. 21. Κλεόβουλος Τσούρκας, Σισάνιον, το Μοναστήρι της Παναγίας, περ. Μακεδονική Ζωή, τ.2' Θεσσαλονίκη 1968. 22. Βασίλης Στρέμπας, Λαϊκό Ζωγραφική της Βράτυρας, περ. Τα Χνάρια,τεύχος πέμπτο, 1983 σελ. 39. 23. Στη Χώρα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, Τουριστικός Οδηγός Νοµού Πέλης, 1973, σελ.212. 24. Αποµνηµονεύματα του Πανοσιωτάτου Κου Αγαθαγγέλου Αρχιερατικού Επιτρόπου του λεβά- --.… ..-- µιωτάτου Αγ. Σισανίου. Χωρίς τόπο έκδοσης και χρονολογία. 25. Ιωάννης Φωτόπουλος, όπου παραπάνω, σελ. 93. 26. Κυριάκος Σιμόπουλος, Ξένοι Ταξιδιώτες στην Ελλάδα 1800 - 1810, τόμος Γ1, Αθήνα 197' σελ. 474. Σπ. Αραβαντινός, Ιστορία Αλή Πασά του Τεπελενλή, Αθήνα 1895, oak. 480, 6. 13 που αυτός τις χαρακτηρίζει "ωραιοτάτας ζωγραφίας". 27. Δ. Θεµελής-Κατηφόρης, Ο Τπυρίδων Έεντούρας και η Αντιδικία του pa τον Αλή Πασά, Επτανησιακή Πρωτοχρονιά 1960, Αθήνα 1960, σελ. 203.0 ?. Λε Βιάζης, αντίθετα, σηµει… ώνει πως όχι µόνο δεν υπήρξε αντιδικία για την αµοιβή αλλά πως ο Εεντούρας " τοσού- τον επιτηδείως την έγραψε /την προσωπογραφία του Αλή/ ώστε ο τύραννος έδωκεν άΧώΧΧΧ αυτώ διπλασίαν τιµήν της συµφπνηθείσης". Υπ. Λε Βιάζης, ΝεοελληνικαίΔξ λπυρίδων Βεντούρας, περ. ΕβδοΞάς, Αθήνα 8 Ιουνίου 1884, oak. 149. 28. Υπουργείο Πολιτισµού και Επιστημών, Ξένοι Χαράκτες στην Εθνική Πινακοθήκη, Αθήνα 1984, πίνακας 1Δ3. 29. Ιωάννης Φωτόπουλος, όπου παραπάνω, σελ. 94. 30. Κίτσος Α. Μακρής, Η Ελληνική Λαϊκή Ζωγραφική και οι Ευρωπαϊκές Καλλιτεχνικές Σχο- λές, Ανακοίνωση στο 1ο Τυµπόσιο για την Τέχνη που οργάνωσε το Τελλόγλειο ΄Ιδρυμα του Αριστοτέλειου Πανεπ. Θεσσαλονίκης 12 - 14 Οκτω ρίου 1984. Θα δηµοσιευθεί στα Πρακτικά του Ρυμπόσιου.

• ) ξΔΐ΄ , ΟΥδιλ…ς Μίνι ο… οι)ηζοξ΄5€Θυ "Τον ...Χ(/ & οκ? Πάντε)…' ( ΑΣΖα&΄ 01 ΑΝΆΠ'Ι'ΥΞΙΑΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΝΟΜΟΥ ΜΑΓΝΗΣΙΑΣ Η Συµβολή του Πανεπι,στημι΄,ου Η εισήγηση αυτή δεν έχει καθόλου το νόηµα ενός απολογισµού δρά- σεων από την ίδρυση στα χαρτιά του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας το 1984 έως την έναρξη λειτουργίας του το 1988. Ωστόσο μια ιστορική αναδρομή είναι περισσότερο από απαραίτητη. Η εισήγηση αυτή δεν έχει επίσης καθόλου το νόημα ενός καταλόγου προθέσεων. Ωστόσο μια αναφορά στις προοπτικές, τις φιλοδοξίες και τους μελλοντικούς στόχους θα μπορούσε επίσης να θεωρηθεί αναγκαία. Τέλος η εισήγηση αυτή χωρίς να αγνοεί καθόλου τον εθνικό και πε- ριφερειακό χαρακτήρα του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας που είναι εξάλλου ακρογωνιαίος λίθος της αντίληψης στη βάση της οποίας οικοδομείται, είναι υποχρεωμένη να παραμείνει στα πλαίσια του Νοµαρχιακού αυτού Συνεδρίου και να σχολιάσει κυρίως τον αναπτυξιακό χαρακτήρα του Πανε- πιστημίου σ'αυτό το επίπεδο: το Νοµαρχιακό. Είναι φανερό ότι αληθινή φυσιογνωμία του αναπτυξιακού ρόλου του Πανεπιστημίου θα προκύψει κατά τη διάρκεια της λειτουργίας του και θα είναι συνάρτηση και του δηµιουργικού παλμού με τον οποίο θα σκέφτο- νται, θα εργάζονται και θα συνεργάζονται οι άνθρωποί του. Είναι συνεπώς πολύ νωρίς για εκτιµήσεις και προβλέψεις αναλυτικές αφού η λειτουργία του Πανεπιστημίου θα αρχίσει ακριβώς τον επόμενο μήνα. Ωστόσο υπάρχει ήδη προεργασία για το αρχικό του υπόβαθρο πάνω στο οποίο θα μπορεί να στηριχθεί η μελλοντική αναπτυξιακή λειτουργία. >Τα…παρακάτω αναφέρονται αποκλειστικά σ'αυτό το αρχικό προκαταρ- κτικό υπόβαθρο κυρίως στον θεσμικό και τον κτιριακό-πολεοδομικό τοµέα αλλά, και στο επίπεδο της αρχικής ακαδημαϊκής οργάνωσης και της δια- σύνδεσής της µε ανάγκες της κοινωνικής ζωής και της παραγωγής. 'Οπως είναι γνωστό το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας ιδρύθηκε μετά από μα- κρά ζύμωση, συμβιβασμούς και πλήθος αντιφατικές ή και ανιστόρητες εν- ΄διάμεσες επιλογές που ευτυχώς δεν ολοκληρώθηκαν. Πιο χαρακτηριστική είναι εκείνη η μικροκομματικήςαφ€ΤΠΩύΞςδήθεν Σολομώντειος λύση, να έχει διοικητική έδρα το Βελεστίνο και τα Τμήματά…του να είναι σκορπι- σμένα στο θεσσαλικό χώρο, καθώς και η αδικαιολόγητα περιοριστική για τις αναπτυξιακές δυνατότητες της περιοχής πρόθεση, να γίνει μόνο Παι- δαγωγικό Πανεπιστήμιο. . To Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας αποφασίστηκε να ιδρυθεί ήδη αµέσως μετά το 1981, να είναι συγκεντρωμένο και όχι διάσπαρτο, έδρα του να είναι ο Βόλος,με τις δραστηριότητές του να καλύπτουν το σύνολο των αναγκών του θεσσαλικού χώρου και ο χαρακτήρας του να είναι ευρύς, δηλαδή να µην είναι ειδικό αλλά γενικό Πανεπιστήμιο που να καλύψει σταδιακά τις περισσότερες περιοχές γνωστικών αντικειμένων και να αποσυμφορήσει μελ- λοντικά με τη δυναμική του λειτουργία, τα δύο μεγάλα Πανεπιστήμια της Άθήνας και της Θεσσαλονίκης. Αυτές οι προθέσεις και οι πολιτικές επιλογές που επανειλημμένα διακηρύχθηκαν δημόσια δεν βρήκαν δυστυχώς το αντίκρυσμά τους στις πρώτες θεσμικές πράξεις που αφορούσαν στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας. ΄Ισως από διστακτικότητα, ίσως από άγνοια ή στιγμιαία αβελτηρία, ίσως και από αντιδράσεις ποικίλης προέλευσης που εξάλλου δεν έχουν σταµατήσει… ούτε ως σήμερα, ίσως κι απ'όλα αυτά μαζί. Χρειάστηκε ριζική παρέμβαση με νέα νομοθετήματα για να επιβε- βαιωθούν οριστικά οι παραπάνω κενπΜκές επιλογές, και όσοι συμβιβασμοί έγιναν υποχρεωτικά είχαν μια λειτουργική πια και λογική αφετηρία που συμπλήρωνε τον αναπτυξιακό περιφερειακό χαρακτήρα του Πανεπιστηµίου χωρίς όμως να καταλύει την εντελώς απαραίτητη συνοχή του τόσο στο λειτουργικό, το επιστημονικό και το κοινωνικό επίπεδο όσο φυσικά και στο επίπεδο της πολιτικής του υποστάσεως. Με το Π.Δ 302/85 που συμπλήρωνε το ιδρυτικό Π.Δ. 83/84 ιδρύθη- καν και νέα Τμήματα που συμπλήρωσαν τα ήδη ιδρυμένα έτσι ώστε να αποκαθίσταται μια πρώτη ενότητα που ν΄αντιστοιχεί στην έννοια των, Κύκλων Επιστημών, και θεσμοθετήθηκαν Σχολές που ν΄αντιστοιχούν σε τέτοιους Κύκλους. Με νεώτερο Νομοθέτημα αποφασίστηκε η κατανομή στο χώρο έτσι ώστε να υποστηριχθεί η αρχική κεντρική επιλογή για ένα Πανεπιστήμιο όχι διάσπαρτο αλλά μεσυνοχή ακαδηµαϊκή, οργανωτική αλλά και κοινω- νική. Παράλληλα υπήρξαν πλήθος άλλες ρυθμίσεις σε επίπεδο Διαταγμάτων, Υπουργικών Αποφάσεων και Αποφάσεων της Διοικούσας Επιτροπής καθώς και ενέργειες διοικητικές και οικονομικές (ιδίως αγορές και αποκτήσεις ακινήτων τόσο κτιρίων όσο και εκτάσεων) οι οποίες θεµελίωσαν όλες τις βασικές επιλογές έτσι ώστε λογικά δεν πρέπει να αναμένονται επι- κίνδυνες αποκλίσεις. Σήμερα το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας αποτελείται από δύο Σχολές με αρχικά τρία Τμήματα η καθεμία που αντιστοιχούν σε ισάριθμους Κύκλους Επιστημών, και επίσης από το Τμήμα Ιατρικής και το Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισµού. Η "Σχολή Ανθρωπιστικών Επιστηµών" έχει ως αρχικό πυρήνα το Παι- δαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, το Παιδαγωγικό Τμήµα Νηπιαγωγών και ένα Γενικό Τμήμα. Η "Σχολή των Επιστημών Παραγωγής" έχει ως αρχικό πυρήνα το Τμήµα Γεωπονίας Φυτικής και Ζωϊκής Παραγωγής, το Τμήμα Μηχανολόγων Μηχανικών και το Τμήμα Χωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης. Το Τμήμα Ιατρικής θα λειτουργήσει στη Λάρισα επειδή εκεί έχει επιλεγεί να εγκατασταθεί η μεγάλη περιφερειακή Νοσηλευτική Μονάδα που θα υποστηρίζει και θα υποστηρίζεται από το Τμήµα Ιατρικής. Τα άλλα Τμήματα θα λειτουργούν στην έδρα του Πανεπιστημίου που είναι ο Βόλος. Εκτός από τις δραστηριότητες του Πανεπιστημίου,που ασφαλώς θα αφορούν το σύνολο της περιοχής και θα έχουν περιφερειακό και εθνικό χαρακτήρα,προβλέπονται Κέντρα ΄Ερευνας και Εξειδίκευσης στα Τρίκαλα, την Καρδίτσα και τη Λάρισα,για την Κτηνοτροφία, τα Βιομηχανικά Φυτά και τις Μεγάλες Καλλιέργειες, ενώ οικοδομείται ήδη το συνεδριακό κέντρο της Αργαλαστής, και στο Βελεστίνο αρχίζει η λειτουργία των αγρόκτημάτων που καλύπτουν συνολικά παραπάνω από 2.000 στρέμµατα για τις ανάγκες του Τμήματος Γεωπονίας Φυτικής και Ζωϊκής Παραγωγής. Αυτή είναι σε πρώτη φάση η υλοποίηση της βασικής επιλογής που αφο- ρά στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας και που συνδέεται αυτονόητα με την αναπτυξιακή του λειτουργία. Η επιλογή αυτή που στηρίχθηκε τόσο στην εκτίμηση γεωγραφικών, οικονομικο-κοινωνικών και πολιτιστικών παρα- γόντων όσο και στις δυνατότητες που διαθέτει ή μπορεί να αποκτήσει ο ./. θεσσαλικός χώρος, καθώς και σε ανάγκες εθνικού επιπέδου, είναι το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας να αναπτυχθεί ως πλήρες Πανεπιστήμιο. Δηλαδή με επιστημονικούς κλάδους που αλληλοσυμπληρώνονται και με µία προο- πτική επιστημονικής ολοκλήρωσης ώστε να καλύπτονται όσο το δυνατό περισσότερες πλευρές του επιστητού. Στόχος η ολοκληρωμένη δική του λειτουργία ως πνευµατικού και αναπτυξιακού πόλου αλλά και η αποτελε- σματική αποσυμφόρηση στο μέλλον των άλλων δύο μεγάλων Πανεπιστημίων της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης. Υπήρξε μία γενικότατη συναίνεση ως προς την επιλογή αυτή που υιοθετήθηκε τόσο από την Πολιτεία και τους φορείς της Τοπικής Αυτο- διοίκησης όσο και από ολόκληρο το φάσμα των παραγόντων της κοινωνι- κής ζωής- Απομένει η επόμενη φάση που θα ξεκινήσει με τη λειτουργία και την παραγωγική δραστηριότητα'των πρώτων Τμημάτων και θα συμπληρώνεται με νέες δραστηριότητες και νέα Τμήματα. Μια άλλη θεμελιώδους σημασίας επιλογή που αφορά την εγκατάσταση του Πανεπιστημίου στο Βόλο και που έχει αρχίσει να αναδεικνύει τον πολυσήμαντα αναπτυξιακό χαρακτήρα της είναι να αποφευχθεί η λογική ενός ιδρυµατικού και αποµονωμένου Campus, αφού, ειδικά για την πόλη αυτή υπάρχουν πολλές δυνατότητες μιας ιδιαίτερα δυναμικής χρήσιμης κοινωνικά και σαφώς συμφέρουσας οικονομικά ένταξης του Πανεπιστημίου στον ιστό της πόλης. Η ένταξη του Πανεπιστημίου στον αστικό ιστό έχει ως πρώτη απαραί- τητη προυπόθεση την ύπαρξη κατάλληλης κτιριακής και κοινωνικής υποδο- μής. Φυσικά δεν μπορεί να γίνεται λόγος για ένταξη όταν οι αστικές υποδοµές δεν έχουν την αντοχή, το μέγεθος, την προοπτική ανάπτυξης, και την ωριμότητα (και την ιστορική ωριμότητα) που είναι απαραίτητες για να "παραληφθεί" ένας πανεπιστημιακός σχηματισμός αυτής μάλιστα της κλίμακας. Ούτε μπορεί να γίνεται λόγος για ένταξη όταν δεν υπάρ- χουν διαθέσιμα κτίρια ή όταν το ιδιοκτησιακό τους καθεστώς όσο και η θέση, το μέγεθος και η κατάσταση στην οποία βρίσκονται καθώς και το συμβολικό περιεχόμενο που έχουν αποκτήσει ιστορικά μέσα στην πόλη δεν είναι κατάλληλα. Η πόλη του Βόλου όπως αποδεικνύεται, είναι ειδικά ευνοηµένη απ' αυτήν την άποψη. Και είναι σχεδόν "πρόκληση η ιδέα ενός γρήγορου στην εγκατάστασή του, οικονοµικού, κοινωνικά ενταγμένου και τελικά αποκεν- ./. τρωτικού περιφερειακού Πανεπιστηµίου που θα μπορεί να λειτουργεί σαν διαρκές έναυσμα για αναπτυξιακές δραστηριότητες πνευµατικού, κοι- νωνικού, οικονομικού και τεχνικού χαρακτήρα αλλά και σαν πόλος συσπεί- ρωσης δυνάμεων. Για να αποφευχθεί η ανάπτυξη κερδοσκοπικών τάσεων γύρω από το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας -πράγμα δυστυχώς συνηθισμένο- αλλά και για να δημιουργηθούν οι προυποθέσεις μιας γρήγορης εγκατάστασής του στον ιστό της πόλης του Βόλου επισημάνθηκαν έγκαιρα ορισμένα καίρια κτίρια στην έδρα του Πανεπιστημίου και αποκτήθηκαν άμεσα ενώ έγιναν παράλ- ληλες ενέργειες που ολοκληρώθηκαν με την παραχώρηση εκτάσεων απαραί- τητων για τη λειτουργία ορισμένων Τμημάτων ή για την κάλυψη άλλων ανα- γκών. Το κτιριακό δεν είναι βέβαια τεχνικό μόνο θέμα αφού στη συγκεκρι- µένη περίπτωση συνδέεται καίρια με τη φιλοσοφία της εγκατάστασης ενός Πανεπιστημίου μέσα΄στον ιστό της πόλης. ίΗδη, μετά τις αποκτήσεως ακινήτων που έγιναν, ολοκληρώνεται η πρώτη φάση του ρυθμιστικού πλά- νου του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας για τα επόμενα χρόνια και προβλέπονται διάφορες λύσεις για την ολοκλήρωση της ένταξης του πλέγματος των πανεπι- στημιακών δραστηριοτήτων μέσα στην πόλη,του Βόλου και στον περίγυρό της καθώς και στη Λάρισα.. ΄ Στη σημερινή φάση της ανάπτυξής του στο χώρο, το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας διαθέτει την παρακάτω υποδομή της οποίας η αναπτυξιακή "ακτινοβολία" θα χρειαζόταν ίσως πρόσθετο αναλυτικό σχολιασμό, και ασφαλώς μπορεί να ολοκληρωθεί μόνο με τη συνεργασία με άλλους φορείς τόσο της Τοπικής Αυτοδιοίκησης όσο Νομοαρχιακού Περιφερειακού αλλά και εθνικού επιπέδου. Στο Βόλο που είναι η έδρα του Πανεπιστημίου η υποδομή σε ακίνητα του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας περιλαμβάνει τα εξής: 1) To συγκρότημα των παλαιών αποθηκών Παπαστράτου, ένα σύνολο δύο κτιρίων συνολικής επιφάνειας 7.000 τ.μ. περίπου που τόσο η μορφή …του όσο και η προνομιακή του'θέση και η σύνδεσή του με την ιστορία της πόλης το καθιστούν ιδανικό ως κεντρικό κτίριο του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Η ένταξη του Πανεπιστημίου στον αστικό ιστό σηµατοδοτείται εντυ- πωσιακά αλλά και αποτελεσματικά με το κτίριο αυτό ./. 2.΄Ενα ημιτελές 7όροφο κτίριο σε άμεση γειτονία με τα προηγούμενα, αντίστοιχης περίπου συνολικής επιφάνειας. Είναι χαρακτηριστικό ότι το σύνολο των κτιρίων αυτών μπορεί να εξυ- πηρετείται για τη διακίνηση των φοιτητών από την ήδη υπάρχουσα αστική υποδομή, η οποία με τη σειρά της θα αναζωογονηθεί από την πρόσθετη νέα χρήση της. Ο τεράστιος παραλιακός πεζόδροµος του Βόλου μήκους µερικών χι- λιομέτρων, αφενός λύνει τα λειτουργικά προβλήματα και αφετέρου επιτρέπει τεράστια οικονομία αφού δεν είναι απαραίτητη η αγορά γης που θα ήταν αναγκαία σε άλλη περίπτωση. Αυτονόητο είναι ότι το Πανεπιστήμιο παύει να είναι "γκέτο", και οι φοιτητές παύουν να είναι "ειδικός πληθυσμός" ενώ η οικονομική προώθηση της περιοχής δεν χρειάζεται σχολιασμό. Στο κοινωνικό επίπεδο η "ένταξη" είναι μια πρόκληση προς όλες τις κατευθύνσεις και σηματοδοτεί την προο- πτική αλλαγών χρήσεως σημαντικών. Το συγκρότημα των τριών αυτών κτιρίων θα στεγάσει μεταβατικά τη Διοίκηση, Σχολές και Τμήµατα του Πανεπιστημίου έως ότου το καθέ- να τους εγκατασταθεί οριστικά στον τελικό τους προορισμό. ΄Ηδη έχουν αρχίσει οι εργασίες οι οποίες αν διατεθούν οι απαραί- τητοι πόροι (που για την πρώτη φάση υπολογίζονται σε 500.000.000 δρχ.) θα ολοκληρωθούν σε 16 μήνες. 3. Το συγκρότημα του παλιού καπνεργοστασίου Ματσάγγου στην καρδιά της… πόλης συνολικής επιφάνειας περίπου 12.000 τ.μ. που αποκτήθηκε από την ΕΤΒΑ και του οποίου η αξία θα αποπληρωθεί σε 15 ετήσιες δόσεις. Είναι ένα κτίριο που συνδέεται επίσης με την ιστορία της πόλης, και προσφέρεται για τη στέγαση πολλών λειτουργιών. Οι εργασίες αποτύπωσης και στατικής επάρκειας έχουν ολοκληρωθεί. Η μελέτη μετατροπής και αξιοποίσηης του συγκροτήματος αυτού είναι μία πρόκληση για κάθε αρχιτέκτονα..΄Ισως υπάρξει διεθνής αρχιτε- κτονικός διαγωνισμός ή μια πολύ πιο ρηξικέλευθη αντιμετώπιση καθα- ρά αναπτυξιακού χαρακτήρα. Εξίσου σηµαντική µε την απόκτηση του κτιρίου είναι η αποφασισμένη απαλλοτρίωση 3 οικοδομικών τετραγώνων για τη δημιουργία Κεντρικής Πλατείας. Η συζήτηση για το υπόγειο parking είναι ενδεικτική της σημασίας αυτής της προοπτικής. 4.΄Ενα ενδιαφέρον νεοκλασικό κτίριο 450 τ.μ. περίπου στο οποίο στε- γάζεται ήδη µεταβατικά η Διοίκηση του Πανεπιστημίου και η Τεχνική Υπηρεσία και όπου τελικά θα στεγαστεί κάποια αυτόνομη υπηρεσία ή Κέντρο του Πανεπιστημίου. ΄Ισως η Εταιρία Αξιοποίησης και Διαχεί- ρησης της Περιουσίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, ένα Νοµικό Πρόσω- ./. πο που έχει ήδη συσταθεί για την αποτελεσματικότερη οργάνωση του Πανεπιστημίου και την πιο αποδοτική του σύνδεση με την παραγωγή και τη διαχείριση. Το κτίριο που είναι ακόμη εγκαταστημένο το ΚΤΕΛ πριν μεταστεγαστεί. Το κτίριο αυτό που αποκτήθηκε από την Εθνική Τράπεζα καλύπτει ένα ολόκληρο οικοδομικό τετράγωνο και θα αποπληρωθεί σε δύο δόσεις. Προο- ρίζεται να καλύψει βασικά τις ανάγκες της Κεντρικής Βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου και πολιτιστικές δραστηριότητες. Πρέπει να επισηµανθεί ότι με την παρέμβαση αυτή, αφενός διευκολύ- νεται η απομάκρυνση μιας λειτουργίας που δημιουργούσε προβλήματα στην πόλη και βρίσκεται λύση για την εγκατάστασή της αλλού και αφε- τέρου ολοκληρώνεται στην περιοχή αυτή όπου υπάρχει ήδη το Ωδείο, το Θέατρο, το Δημαρχείο, η Πλατεία Ρήγα Φεραίου κλπ. ένα Πολιτιστικό Κέντρο μεγάλης κλίμακας, διευκολύνοντας παρεµβάσεις αναβάθμισης… όπως π.χ. οι πεζοδρομήσεις που έχουν ήδη αρχίσει. Η εικόνα της πόλης στο σημείο αυτό θα αλλάξει ριζικά. Η περίπτωση αυτή για την οποία συνεργάστηκαν το Πανεπιστήμιο, ο ΕΟΤ, ο Δήμος Βόλου και η Νομαρχία και η Εθνική Τράπεζα είναι χαρα- κτηριστικό δείγμα δυναµικής αναπτυξιακής παρέµβασης του Δημόσιου Τομέα. Στο Πεδίο του ΄Αρεως το συγκρότημα του εργοστασίου της Μεταλλουργι- κής στο οποίο τελικά ολοκληρώνονται οι εργασίες για την έναρξη λει- τουργίας του Πανεπιστημίου. Το συγκρότημα αυτό αποκτήθηκε από την ΕΤΒΑ και θα αποπληρωθεί σε 10 ετήσιες δόσεις. Εκεί στο ένα από τα κτίρια μπορούν να καλυφούν οι ανάγκες έως 1000 περίπου φοιτητών και του αντίστοιχου Διοικητικού και Εκπαιδευ- τικού Προσωπικού. Η παρέμβαση του Πανεπιστημίου στο σημείο αυτό έχει αποκτήσει ιδιαίτερη σημασία για την πόλη καθώς,εκτός από την αναβάθμιση που συντελεί- ται έτσι κι αλλιώς,με επιχωματώσεις στις αλυκές και τα τέλματα της περιοχής δημιουργήθηκε μεγάλο σε έκταση "νέο έδαφος". Το έδαφος αυτό ενοποιούμενο με τις άλλες γειτονικές δημόσιες και δημοτικές εκτάσεις επιτρέπει τη δημιουργία μιας τεράστιας έκτασης, ενός τε- ράστιου Πάρκου.το οποίο εκτός από τις λειτουργικές ανάγκες του Πα-* νεπιστημίου θα καλύψει επίσης συμπληρωµατικές ανάγκες της πόλης σε αντίστοιχες υποδομές. Δεν πρέπει να µείνει αμνημόνευτη η γεφύρωση του Κραυσίδωνα που συντελείται τώρα µε πρωτοβουλία του Πανεπιστήμιου πράγμα που θα συνδέσει την περιοχή με το Κέντρο της πόλης και θα εξυπηρετήσει τις άμεσες ανάγκες του ΚΤΕΛ στις νέες του εγκαταστάσεις. ./. Σε σχετικά μικρή απόσταση στη θέση Πευκάκια έκταση 200 περίπου στρεμμάτων που παραχωρήθηκε από το Δήμο. Οι προπαρασκευαστικές με- λέτες για να αναπτυχθεί εκεί ο σχεδιαζόμενος Βοτανικός; Κήπος έχουν ήδη αρχίσει. Το οικόπεδο της Παντείου Σχολής απέναντι από τη Γαλλική Σχολή που παραχωρήθηκε από την Κτηματική Εταιρία του Δημοσίου θα στεγάσει µελλοντικά Πανεπιστημιακές δραστηριότητες σε συνδυασμό με την αξιο- ποίηση ίσως και γειτονικών ακινήτων των οποίων η αξία για την πόλη θα μπορούσε έτσι να αναβαθμιστεί. Στην Αργαλαστή σε έκταση 580 στρεμμάτων που παραχωρήθηκαν από την Κοινότητα, στη θέση ΠΑΟΥ, το παλιό μοναστήρι μετατρέπεται τώρα σε μικρό συνεδριακό κέντρο, με βασικό στόχο ν΄αποτελέσει σημείο επα- φής με τη διεθνή ακαδημαϊκή κοινότητα. Παράλληλα εκτελούνται έργα οδοποιϊας και σχεδιάζεται η αξιοποίηση των εκτάσεων ως αγροκτήματα. Το συνολικό εγχείρημα γίνεται.με τη συνεργασία Πανεπιστημίου, ΕΟΤ και της Κοινότητας Αργαλαστής. Στο Βελεστίνο αποκτήθηκε με μεταβίβαση από το Υπουργείο Γεωργίας το οργανωμένο αγροκήπιο 100 στρεµμάτων που.η Πανεπιστημιακή του Λειτουργία θα αρχίσει από τη χρονιά αυτή στο πλαίσιο του Τμήματος Γεωπονίας Φυτικής και Ζωϊκής Παραγωγής. Στο Βελεστίνο επίσης στην περιοχή Χλόη περιέρχονται στο Πανεπιστή- μιο 2.000 στρέµματα για την ανάπτυξη πειραματικών καλλιεργειών και κτηνοτροφίας. Η αξιοποίηση των κτηνοτροφικών μονάδων που υπάρχουν στην περιοχή αποτελεί ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα περίπτωση. Στη Λάρισα αποκτήθηκε η μεγάλη κλινική Κατσίγρα στο κέντρο της πόλης η οποία θα στεγάσει μεταβατικά τις πρώτες ανάγκες του Τμήματος Ια- τρικής. Η οργάνωση του Τμήματος αποτελεί αντικείμενο μελέτης ειδικής ομάδας επιστηµόνων που εξετάζουν τη δυνατότητα αξιοποίησης της υπάρχουσας νοσηλευτικής υποδομής. Στη Λάρισα επίσης παραχωρήθηκε από το Δήμο έκταση 90 περίπου στρεμ- μάτων σε άμεση γειτονία με την περιοχή όπου θα χτιστεί το Περι- φερειακό Νοσοκομείο. Εκεί θα αναπτυχθούν οι μόνιμες εγκαταστάσεις του Κύκλου των Επιστημών Υγείας. ./. Αν το υπόβαθρο αυτό αποτελεί σημαντική αφετηρία αναπτυξιακών δράσεων ένα άλλο υπόβαθρο αποτελούν οι κατευθύνσεις που δίνονται στο ακαδημαϊκό επίπεδο, για τα Τμήματα που θα λειτουργήσουν αυτό το α- καδημαϊκό έτος και για τα υπόλοιπα που θα ακολουθήσουν. Σε όλα η έμφαση δίνεται εξαρχής στη σχέση τους με αληθινά παρα- γωγικά προβλήµατα ή με προβλήματα της κοινωνικής πραγματικότητας. Είναι χαρακτηριστικό ότι πριν ακόµη την έναρξη των µαθημάτων το Πανεπιστήµιο Θεσσαλίας σε συνεργασία με το ΥΠΕΧΩΔΕ και την ΕΟΚ αναλαμβάνει τη διαχείριση δύο πολύ μεγάλων ερευνητικών προγραμµά- των από τα οποία το ένα αφορά την Κάρλα και το άλλο το Θαλάσσιο Πάρκο των Βορείων Σποράδων και ιδιαίτερα την προστασία της Φώκιας. Το ανθρώπινο δυναμικό για τη διαχείριση αυτών των προγραμμάτων έχει ήδη εντοπισθεί και σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Θεσσαλο- 'νίκης θα αξιοποιηθεί σε πρώτη φάση και ο εργαστηριακός εξοπλισμός που βρίσκεται εκεί. Αυτονόητο είναι ότι η συμμετοχή του Πανεπιστημίου στα προγράμ- ματα του Αχελώου θα είναι επίσης μεγάλη και στόχος πρέπει να είναι … να αποδειχθεί και ουσιαστική. ΄ 'Ενα άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο προσανατολισμός που εξαρχής επιχειρείται να δοθεί στο Ιατρικό Τμήμα του Πανεπιστημίου, το οποίο θα συνδεθεί με τη λογική των απαιτήσεων του Εθνικού Συστή- ματος Υγείας με βασικό στόχο την παραγωγή εξειδικευμένου σ΄αυτή την κατεύθυνση επιστημονικού δυναμικού… θαμπορεί- επίσης να ενταχθεί και θα μπορεί να αξιοποιεί τις διαθέσιμες νοσηλευτικές υποδομές ιδίως πρώτου και δεύτερου βαθμού. Τα Παιδαγωγικά Τμήματα του Πανεπιστημίου, εκτός από τον αναπτυ- ξιακό ρόλο που θα παίξουν εσωτερικά μέσα στο Πανεπιστήμιο -αφού μαζί με το Γενικό Τμήμα θα λειτουργήσουν επίσης ως βάση για τη στε- λέχωση και υποστήριξη των άλλων Τμημάτων γλωσσικής και πολιτισμι- κής κατεύθυνσης της Σχολής Ανθρωπιστικών Επιστημών- προσανατολίζονται εξ αρχής σ΄ένα πολύ συγκεκριμένο "άνοιγμα" προς την κοινωνία, στους τομείς επιμόρφωσης και παιδαγωγικής έρευνας. Αυτός εξάλλου είναι και ο στόχος του "Κέντρου Επιμόρφωσης Επι- μορφωτών και Στελεχών Τοπικής Ανάπτυξης"(ΚΕΕΣΤΑ), του "Ακαδημαϊκού Κέντρου Παιδαγωγικής ΄Ερευνας" (ΑΚΠΕ) και του "Ψυχοπαιδαγωγικού ./. Συμβουλευτικού Σταθμού", που προγραμματίζονται. Ο Αναπτυξιακός ρόλος του Τμήματος Χωροταξίας-Περιφερειακής Ανά- πτυξης το οποίο θα ήταν λάθος αν δεν λειτουργήσει το επόμενο ακα- δημαϊκό έτος, είναι αυτονόητος. Το Τμήμα αυτό θα μπορούσε να αποτελέσει το μοχλό για αναπτυ- ξιακές προσπάθειες όχι μόνο περιφερειακού αλλά και εθνικού επιπέ- δου μόνο του ή ιδίως σε συνδυασμό με το ανθρώπινο δυναμικό και τις υποδομές άλλων Τμηµάτων. Η ένταξή του στη Σχολή των Επιστημών Παραγωγής και η συνεργασία του με τα Τµήματα Αγροτικής Παραγωγής, Μηχανολόγων κλπ.ξΜαΨΞΜύΝ8ιτΠν κατ΄αρχήν δυνατότητα μιας εκρηκτικής αναπτυξιακής δυναμικής που θα εκδηλωθεί άμεσα, συσχετισμένη με τα συγκεκριµένα προβλήματα της ελληνικής πραγματικότητας. Μια από τις πρώτες εκδηλώσεις αυτής της δυναμικής θα πρέπει να είναι η δημιουργία εξειδικεύσεων Διαχείρι- σης Γεωργικών Εκμεταλλεύσεων, Αγροτικής Τεχνολογίας, Συγκοινωνιών κλπ. αλλά και η ενεργός συμμετοχή στα προβλήµατα που σχετίζονται με τα έργα του Αχελώου και τις επιπτώσεις τους. Ως τελευταίο (όχι όμως και ως λιγότερο σημαντικό) πρέπει να μνημονευθεί το υπόβαθρο ανάπτυξης που αποτελεί το Πανεπιστήμιο ως θεσμός που από τη φύση του σ υ γ κ ρ ο τ ε ί τις πνευματικές δυ- νάμεις. Ο βαθμός και η επιτυχία αυτής της συγκρότησης εξαρτώνται σε με- γάλο βέβαια βαθμό από τις αρχικές πρωτοβουλίες που θα αναληφθούν και από το ρυθμό "συμφιλίωσης" ή "αφοµοααπς" του "Πανεπιστημίου" με την "Πόλη" και την περιοχή γενικά. Κυρίως όμως αυτό εξαρτάται από τους ανθρώπους και από την κοινωνική τους λειτουργία που αναπό- φευκτα όμως θα συνδέεται και με τα μικροσυμφέροντά τους και φυσικά η πορεία θα είναι μεγάλη και ο δρόµος δύσκολος. Τα παραδείγματα µιας καθόλου δημιουργικής διχοτομίας ανάμεσα στο "Πανεπιστήμιο" και τσα;"Πανεπιστημιακούς"από τη μία πλευρά, και την τοπική κοινωνία με τα κατεστημένα σχήματα εξουσίας, με τα πρακτικά της προβλήματα, τα ειδικά συμφέροντα και τις συμβατικές αντιλήψεις της από την άλλη πλευρά, δυστυχώς δεν λείπουν και ασφα- λώς χρέος όλων είναι να διδαχτούν από την ιστορία και να εµπνευστούν από το στόχο της συσπείρωσης και του κοινού συμφέροντος. ./. Η συνεργασία του Πανεπιστηµίου με όλους τους φορείς που προω- θούν την πνευματική ανάπτυξη πρέπει να ξεκινήσει αμέσως χωρίς αντι- παλότητες αν κι αυτό έχει ήδη φανεί πως δεν είναι πάρα πολύ εύκολο. Η ένταξη του Πανεπιστημίου μέσα στον αστικό ιστό θα προσδώσει πάντως αμέσως μια ειδική δραματικότητα στις πρωτοβουλίες προς αυτή την κατεύθυνση, αφού όλα θα γίνονται, θα προωθούνται, θα αναχαιτί- ζονται, θα επιτυγχάνουν ή θα αποτυγχάνουν στο ανοιχτό κοινωνικό προσκήνιο. ΄Ισως αυτό ακριβώς, το ανοιχτό κοινωνικό προσκήνιο και η διαρκής έκθεση στην κοινή γνώμη διαμορφώσει γρήγορα και την αναγκαία αίσθη- ση του μέτρου που θα μπολιάσει και τους ενθουσιασμούς και τις αντι- δράσεις. Το Πανεπιστήμιο για να μπορέσει να αναπτύξει θα πρέπει επίσης να μπορέσει να αναπτυχθεί. Αυτή η δική του ανάπτυξη έχει ανάγκη από τη συνεργασία, τη συνδρο- μή,-την κατανόηση ή και την ανοχή όλων. …. να… … *

ί φΠμφ΄ιςα Z‘H Θεεεαλϊα >> Βδλο&)Πξµ… 3 ΔέκφάΡζο… &… | Η npuuavzia Σε λίγες μέρες διεξάγονται οι ε- κλογές για την ανάδειξη του πρύτα- νη και των δύο αντιπρυτάνεων του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Παρά το γεγονός ότι βρισκόμαστε μπροστά στην πρώτη εκλογή πρυτανείας, ο μοναδικός μέχρι στιγμής υποψήφιος πρύτανης κ. Βλιάμος έχει ρίξει τους τόνους και ας έχει, σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις, ισχυρό αντίπαλο, τον πρώτο πρόεδρο της Διοικούσας Επι- τροπής καθηγητή κ. Παντελή Λαζα- ρίδη. Παρά τις επιθέσεις που δέχθηκε, κυρίως, για την ενεργό ενασχόλησή του με την πολιτική, 0 κ. Λαζαρίδης δεν έχει εκφρασθεί δημοσίως, για το θέμα των εκλογών. Και είναι απο- ρίας άξιο, γιατί ο ίδιος θεωρεί το Πα- νεπιστήμιο ως έργο της ζωής του. Λέγεται πως εντός των ημερών θα εκδηλωθεί κίνηση καθηγητών υ- πέρ της υποψηφιότητάς του. ΄Ισως γι' αυτό το λόγο ο κ. Λαζα- ρίδης δεν έχει επισημοποιήσει ακόµη την υποψηφιότητά του... Προφανώς, αναμένει τη δημόσια εκδήλωση αυ- τής της στήριξης, στην οποία οι πλη- ροφορίες μας λένε, ότι μετέχουν ήδη, χωρίς να εκδηλώνονται, αρκετά στε- λέχη από το Τμήμα Ιατρικής, τα 0- ποία ως τώρα μη γνωρίζοντας πρό- σωπα και πράγµατα, τηρούσαν στά- ση αναμονής. ΄Ιδωµεν. Βόλος, Σάξξατο 5 3. ΄Υπέρ Λσ1σρίδπ (: πρόεδρος του τμήματος Μηχανι- κών Χωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης του Πανεπιστημίου Θεσσα- λίας καθηγητής κ. Φ. Λουκίσας θα υπο- στηρίξει την υποψηφιότητα του Παντελή Λαζαρίδη στις επικείµενες εκλογές για τη θέση του Πρύτανη. Τόσο ο Π. Λαζαρίδης όσο και ο Σ. Βλιάµος είναι καθηγητές στο ίδιο τμήμα με τον κ. Λουκίσα, ο οποίος χαρακτηρίζει και τους δύο αξιόλογους επιστήμονες, κα- λούς φίλους και με καλές προθέσεις για την περαιτέρω ανάπτυξη του Πανεπισ& ζωη-3 .?» 2 . 1978. Οι πρωινές εκλογές Συνεχίζει ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας κ. Παντελής Λαζαρίδης τις επαφές του µε φορείς της πανεπιστημιακής κοινότητας, ενόψει των πρυτανικών εκλογών. Χθες, ο κ. Λαζαρίδης, . συναντήθηκε με τους φοιτητές της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, στη Λάρισα. Στόχος του κ. Παντ. Λαζαρίδη είναι να διερεΜσει τις δυνατότητες, αλλά και να δημιουργήσει ουσιαστικά ερείσματα για τη στήριξη της υποψ|φιότητάς του για τη Θέση του πρώτου πρύτανη του Πανεπιστηµίου Θεσσαλίας. Θ.Κ.Β. ΔΔΜΨΚΐ…ω 19678 μίου. Δεν παραβλέπει όμως, όπως δηλώ- νει, "την υπεροχή του Π. Λαζαρίδη σε ε- μπειρία και βαθιά γνώση των προβλημά- των και αναγκών του πανεπιστημίου". Σταδιακά και μέχρι τις εκλογές το το- πίο φαίνεται θα ξεκαθαρίσει και θα εκ- φρασθούν οι προτιµήσεις των ανθρώπων του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Το ζητού- µενο βέβαια είναι να εκλεγεί ο καλύτε- . ρος... Τ.Κ. ελ… , Πα…… Η Μπέκ… Με.