0i «φυί1έ8» ιών Χιονιιίδων καί ή ήπειριωιική χειρ»οιεχνική - Ζωγραφική… 'Α1΄ίΟ΄ τίς τέσσερις µεγάλες πη- γες των 'Ηπειρωτδν χωρικων - ζωγράφων, τό Καπέσσο6ο, 16 Σουδενά, τούς Χιονιάδες καί τή Σαμαρίνα, ϊιζιισφαλι.ις ή πιό π. δύο… πηγή είναι οί Χιονιάδες. Σαμαρίνα σήµερα Βρίσκεται στό N096 Γρε6ενων, στα σύνορα "Ηπείρου καί Μακεδονίας, ωστό- σο πολιτιστικά ανήκει στόν ήπει- ρωτικό «…. Χωρικούς - ζωγρά- φους έδωσαν πολλά ήταιράτικα χωριά, όπως τό 0091601, τό Κα- λέπζι καί αλλα. Πολύ συχνά ση- µειώνουν στά έργα τους καί τόν τόπο καταγωγής τους. "Ιδιαίτερα οί Χιονιαξίτες, δίπλα 01’ όνοµά τους σχεδόν πάντα Βάζα… τό χω- ριό τής καταγωγής τους σέ διά- φερους τύπους: «έκ Χιονιάδων», «έκ κώμης Χιονιάδες», «από χω- ρίον Χιονιάδες», «& Χιονιάδες», αΧιονιαδίτου», «Χιονιαδίτη» αΧιο νιάδες». Αύτό φανερωνει έμµεσα πώς οί IXIoIVI0831:; ζωγράφοι εί- Χαν" καλή Φήμη. Ηέπίδοση πολλων 6116 τούς Χιονιαδίτες στή ζωγραφική I:[v01 γνωστή 6I110A16, 71' αυτό κυ- κλοφορε΄ί καί ή φράση αΧιονιαδί- της είσαι; Ζωργάφος είσαι!». Δέν & αναφερθούµε έδω στήν ποιότη- 10 τής καλλιτεχνικής τους παρα- γωγής, καί ιδιαίτερα τής 6710- γραφιας, πού προκάλεσε καί τήν έντονη αρνητική αντίδραση τού Φώτη K6v107Aou.I X:19o1:xvu<6" ε.ρ- γα, καλύπτουν τίς λατρευτικές &. νόγκες ένός µεγάλου µέρους τή Βόρειας "Ελλαδας, καί πέρα 611 αύτή. "Αλλωστε 16 έπίπεδο δέν είναι 16 '1'810 σέ όλους τούς Χιο- '11: 95qu ζωγράφους. 'Υπάρχουν 6- νόµωά τους καλοί, μέτριοι. καί κακοί. Τα προ6λήµατα πού Θα 96; απασχολήσουν σήμερα είναι δύο, ή καταγωγή τής τέχνης τους και κυρίως ή έπαγγελματική τους συσσωµάτωση. Χωρος έρευνας τό χωριό Χιο- νιάδες, σκαρφαλωµένο στα κακο- τράχαλα Βουνά τής ,"Ηπείρου, δί- πλα 016 6A601vu<6 σύνορα. "Αλλο- τι μέ έκατοντάδες κατοίκους καί σήµερα µόνο µέ 16, κι αυτους σέ προχωρηµένη ,ήλικία. Χορτάρια- σαν τα µονοπάτια, έρηιµα ,τα πε- ρισσότερα σπίτια, γκρεμίσµατα παντου. Είκόνα έρήμωσης καί φθορ&ς" οχι πολυ διαφορετική καί από άλλων ήπειρωτικων χωριων. Παλιότεροι πόροι τού χωριου ή κτηνοτροφία, ζωγραφική καί ή ξυλογλυπτική. Σήµερα οί συντά- ξιις καί ή µικρή οίκόσιτη κτηνο- τροφία. Πως δηµιουργήθηκε ή 11096080- ση αυτή σ ένα απομονωµένο ορει- " "πάτωµα; Σ ό,τι φορά ρτι΄ι…ν ξυ- ν ,; ιΙΥ.Ι'ι : λογλυπτική, ισως ή πλησιέστερη πρός τήν αλήθεια έρμηνεία είναι ακόλοώη. ‘H ξυλογλυπτική ύ- πήρξε, από παλιά, τέχνη των 60‘ σκων, αλλά σέ µικρά, κυρίως αν- τικείμενα γιά σπιτική καί έπαγ- γελνατ…τ΄ι χρήση. ρόκα. γκιλίτσεε κουτάλια, σφοντύλια κλπ. Κάτω από όρισμένες συνθήκες καί µέ τήν πίεση τού µικρού κτηνοτροφικού είσοδήματος, είναι δυνατό v6 190- χωρήσουν καί σέ πιό σύνθετες μορφές, όπως είναι ή έκκλησια- στική ξυλογλυπτική. Στή ζωγραφική, όμως, δέν 1.1110- ρούμε να έπισηµάνονιιε ανάλογα σπέρµατα. M6 καί ή δασική πρό" τη ύλη, αντίθετο απ' ό,τι συνί- 6αινε μέ τή 6αφική των μαλλιων, Επρεπε ναρ8ει 61116 τόπους μακρυ- νους καί uéI πολυήμερα ταξίδια. Τοπική π 0011, πού τήν ανα- φέρει στό πολύτιμο συλλεκτικό δι6λίο του για τούς χιονιαδίτες ζωγράφους ό ντόπιος παπά - Γ ι- ώργης ΠαΤσιος 1, μιλάει 716 90‘ Θητεία νεαρών όλαχοποιμένων στήν "Ιταλία. M6 κι άν ύποθέσουµε 90- Θητεία στό "Αγιον "Ορος, κι έκεί τό ιδιο έπικρατούσε. "Αλλωστε καί ζωγράφοι 6:116 άλλα χωριά, µέ σίγουρη µαθητεία στό "Αγιον " ρος, τήν '1'810 τεχνοτροπία άκα- λουΘούν. Είναι ή κοινή εικαστική διάλεκτος όλων των Χειροτεχνων γράφων τής. έπαχής τους καί νοµίζω πως 11'1I ρίζα της πρέπει να τήν ητήσουµε "& πολύ πιό κοντινά καί προσιτά Επτά- νησα, µέ τή γνωστή ζωγραφική σχολή τους. Μερικές προσπάθειες νά κρατη- 9:1 στούς X10I111618:; ύφος πλησιέ' 01:90 πρός τή 6υζαντινή 11090180- 011I έμειναν χωρίς συνέχεια. Σά 916 τέτοια προ εια 0119:161- νουμε τήν είκόνα τού Αγίου 'Αν- τωνίου, πού 6ρίσκεται στήν έκ- κλησία τού 'Αγίου "Αθανασίου Χι- ονιάδων, καθώς καί 916 μεταγενέ' στερη, αλλά πιό …απόαρή παραλ- λαγή της, πάλι στήν '1'810 έκκλη- σία. Γιά τήν έπαγγελ.µατική 6976- νωση καί τή διδασκαλία τής τέ- χνης στούς Χιονιάδες έχουν δια- τυπωθεί πολλές εκδοχές, πού φτά νουν ως τήν ύπαρξη όργανωμένης Σχολής ΖωγρΜΙκης. Η έλλειψη γραπτων πηγων ή ΄΄ ων σίγου- ρων στοιχείων αφήνει τό πεδίο έ- A:I':9:90 716 καθε µορφής :ixcnai:;. από τίς όποιες δέν ξέφυγε καί ύποφαινόµενος. "Επαγγελµατική όργάνωση και σταδιακή µαθητεία είναι αλληλένδετες σέ μορφές χει- ρστεχνικων ………….. Τό έθνικό τους δίκαιο καθορί- ζει όχι μόνο τούς όρους άσκησης τού έπαγγέλµατας, αλλά καί τά διαδοχικά στάδια μαθητείας, µέ τήν αντίστοιχη ανάληψη εύΘυνων στήν παραγωγική διαδικασία. Εί- 8…" από 7|.ινα…ιγί οι µικροί ιια' καί τό δούλευα των λ…σµερειδν. Οί …γελµατικές αύτές όργανά- σεις δέν είχαν σταθερή µορφή2. "Ηταν προσα:ι.ιοσμένες στό εί- δος καί στίς ανάγκες τής οίκο…- 91IIII‘1; δραστηριότητας σέ καθε 1o- μέα. ['16 τούς διοτέχνες υπηρχαν 16 …ο»… η ρουφέτια. 716 τούς έμπόρους, οί κοµπανίες ή συντρο- φίες, για τούς κτηνοτρόφους τά τσελιγκάτα καί ποικίλες µορφές ΥΙά τούς ναυτικούς καί Τά στ… τιωτικούς. T6 [60 αίώνα έχουμε στην έκτακραταύιιαη Κρήτη ΞΑ- Τού ΚΙΤΣΟΥ ΜΑΚΡΗ δελφότητω ζωγράφων, στήν όποία συµµετέχει καί δ νεαρός Μενέγος (Δομίνικος) Θεοτοκόπουλος. Μετά από έπίπονες έρευνες έ- 01000 016 συμπέρασµα πως οί ζωγράφοι των Χιονιάδων δέν άκο- λαύθησαν τή συντεχνιακή έπαγγελ- ματική 01100109610011, αλλά τό χω" 91096 σέ φ 6 ρ ε ς, κοινωνι- κές 61168:; πού στηρίζονται στήν κοινότητα καταγωγης Πρωτη vIu- ξη 716 να στραφεί ή έρευνα πρός τήν κατεύθυνση αύτή τήν έδωσε 916 από τίς πρωτες αντιγραφές τού ζωγράφου Παγόνη στό Πήλιο. N060Iap1o; ακόµα, κρατάει τήν ή- παρότι… προφορά 10Iu όνόµατός ται! καί θυμάται τή φάρα στήν ό- ποία ανήκει. Σέ κιονόκρανο τής "Αγίας Μα- ρίνας, Κισσού. στά [802, &? σα σέ πολλά άλλα γράφει: «χείρ δωρεούντος παγούνι κωσταντί in φυλής πασχαλάδες». Η έιτιγραφή αύτή 'ε΄όαζε πολλά έρωτήματα, πού τελικά 6ρήκαν τήν απάντησή τους. έκτός 6116' ένα: Τί σήµαινε έκε΄ι'να 16 «έκ φυλής πασχαλάδες». " Χριστόφορος ”9990166; στήν I1 'I- στορία τού Σουλίου καί Πάργας». πού τύπωσε 016 857. γράφει στή σελίδα 17: κΕίς τά τέσσαρα δασικές φάρες, στούς Πασχαλάδες καί στούς Μαρινάδες. Φυσικά, δέν έπιδίδονταν όλοι οί άντρες κάθε Φάρος στη {mom-m. Η κτηνοτροφία Με"… δουν κός πόρος διοποοισµού καί "ίσως 9I6 κάποια στρατιωτική" από… ση νά τούς συνέδεε, Οί Πασχαλά- δες κατοικούσαν στή συνοικία πού βρίσκεται 6ορειοδυτικά από τό κέντρο τά χωριου καί είχε." 716 κοινό τους εργαστήριο, οπου 71- ήταν καί ή μαθητεία των νεων ζωγράφων, Ενα πολύ πηλό κτίρια. πού οί ντόπιοι 16 έλεγαν φύλα των Πασχαλάδων». "Ας Θυμηθούμε έξω πωςό Σισυλι…ης Λ. Κουτσο- νίκας στήν ( "Ιστορία της "Ελληνι- κής '΄Επαναστάσψς» σημειώνει πως I16 σπίτια των αρχηγό" κά" δε 0690; «ήσαν κατά 16 µάλλον πύργοι αχυροί». "Η καύλα των Πω:αλάδων E11:- σε σε… καί σαράντα περίπου χρό- νια καί στή θέση της έχτισε και- νούργιο, σπίτι παραθερισμού "ένας από τούς απογόνους των Πασχα- λάδων, ό συνταξιούχος δάσκαλος Στέφανος Ζωγράφος, πολύτιυός συμπαραστάτης µου στίς σχετικές Ερευνες. Ε'ννοεϊται πως πολλοί έρ- γόζονται καί 016 σπίτια τους, κυ' ρίως από 16 μέσα τού [90Iu αί- ωνα. Σώζεται σέ καλή κατάστα- ση 16 σπίτι, όπου έργάσΘηκαν οί Πασχαλάδες ζωγράφοι Γεώργιος. Ματθαίος. Ζήκος, "Απόστολος, Σω- κράτης καί Κωνσταντίνος. "Από τή φάρα .… Πασχαλάδων αποσπάσθηκε, στα τέλη τού 18ου αίώνα, ένα παρακλάδι της. οί T00- τσαϊοι Πασχαλόδες ή σκέτο T00- 100'1'01. Oi Μφινάδος κατοικοι? σαν A[7I0 χαμηλότερα. {0(5101. παρατηµένα καί πνιγµέψ στήν 6- 7910 δλάστηση, 16 κοινό τους έρ- γαστήριο. 'Η οίκογενειακή δι χή στό έπάγγελµα τού ζωγράφου διαπιστώνεται πολλές φορές, π. χ.: Κωσταντής Χιονιαδίτης (παπ- 1100;) — [1017va1; Χιονιαδίτης κι υστερα Δρακιωτης (γιός) Θανάσιος Παγωνίδης κι ύστερα Ποτών… (έγγονός). Έδω διαπιστώνουµε —A- καί τό T6 σπίτι όπου δούλεψαν πολλοί ζωγράφοι 6116 11'1 «φυλή» .… Πασχαλαδων ταύτα χωρία ύπάρχουσι διάφοροι ΄φυλαί, Φάροι κοινως όνομάόμε- ναι». Σ" αλλα 011II9:'I'0 τού 6ι6λίου του αναφέρεται στή «φυλή των Βοτζα- ραίων», στή «φυλή των ΄Ζερ6αίων» κλπ., δηλαδή σέ γνωστές σουλιώ- τικες φάρες. "Ας σηµειωσσυι.ιε έ- δω, 716 τό σημερινό αναγνωστη, πως ή λέξη φάρα πολύ αργότερα πήρε νποτιµητική σημασία. ' 1101116 ‘ Γιωργης Παΐσιος πολλές φορές, 016 61079001116 στοιχεία 716 χιονιαδίτες ζωγράφους, δίπλα στά ονοµατεπωνυµά τους σημειώ- νει «έκ τής γενεάς Πασχαλάδων», «έκ τής γενεάς Τσατσαίων Πασχα- λάδων», «Μαρινάς», χωρίς v6 8[- νει άλλη έξήγηση. έλικα ή έπι- 161110 έρευνα απέδειξε πως oII χια- νιαδίτες ζωγράφοι ανήκαν σέ δυό σχηµατισµό νέων ΄έ'ιτωνυιιι.ιιν σέ αν" 0912111011; μιάς 0690;. ‘H αλλαγή τού έπωνυμου δέ σημαίνει 6110x0- πή από τή φάρα.…πσύ κρατάει πάντα 16 όνοµα του γενάρχη μέ περηφάνε,ια, κάτι αντίστοιχο μέ τούς θεούς 1'1 ήρωες γενάρχες των αρχαίων, αθηναίων «φύλων»; Πε- 91116 να σημειώσω πως έξω δέν 6λέπω κάποια «συνέχεια», αλλά απλή αντιστοιχία παρόµοιων κοι- νωνικό" δομών. Τωρα πρέπει νά έξετάσουµε γι. οτί οί αρχικά κτηνοτροφικές «φυ- λές» των Χισνιά8ων έξελίοσοντα-ι κατά ένα ποσοστό σέ 119901:va- κές η έστω µικτές, χωρίς νά πα- ρουν τή µορφή τού Ισνάφι…) παρ" 8A0 πού «016 τέλος τού 180υ οτί,- ωνα 6οισ.κόµαστε μπροστά 016 φαινόµενο: ή κτηνοτιροφιικνή πα- " 1110 πάνω, πολλεςαπ ίδικές εκδροµές ΜΝ|ΌΥ-|ΟΥΝ|ΟΥ .ΠΕΡΣ|Α 21-31!5 .OXPIAA- κΑΣτΟΡ|Α22-29|5 .ANAITENAPIAOTOVAAFKAAA-KAZTOPIA 20 23/5 0κΡΟΥΑΖ|ΕΡΑ'. N\YKONO- ΡΟΔΟ- ΗΡΑΚΛΕΙΟ- ΣΑΝΤΟΡΙΝΗ 27-3015 ΚΡΟΥΑΖΙΕΡΕΣ: ΠΟΡΟΣ 28- -3ο|50ΥΔΡκ28- 30/5 ιο ΕΚΔΡΟΜΕΣ ΜΕ ΠΟΥΛΜΑΝ ΣΕ ΟΛΗ τΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΠΑ τΗΝ ΠΕΝτΗκΟΣτΗ 28- 30/5 Θ BOYAAI'IEZTH-B-IENNHH216.IXI'IANII\4-1816 QMOIXA-AENINI'KPANT-KIEBO 27/6-9/7 τρια, πού ή συνείδησή της ήταν σχεδόν απόλυτα δεσµευµένη από 16 ένστιιχτο, τωρα κάτω 611’ τήν έπη: ιβΟή των αστικων όρεινων κέν- τρων, έλευΘερώνεται 6116 τό έν- στιιχτο, πλουτίζεται από τήν 6- 011in ί=δεολογία», όπως σημειωνει 6 Μ. M. Παπαϊωάννου στά σχό- λια των α'Απάντων» τού [109901- 60133. - Τόν "…. A6170 τόν 0119:1600- 61i; φά- 9:; έχουν µικτό χαρακτήρα, κτη- νο-ιιρ(ίφιικό καί χειροτεχνικό. Σταύς όρεινούς -ιιληθυσιµο'ύς΄ των χωριων της "Ηπείρου I—01'r16 µας ένδιαφέρουν έδω- τό μεγαλύτε- po ποσοστό τής παραγωγικής 6900111916111101; κατέχει ή πρωτο- γενής παραγωγή. κτηνοτροφία, γεωργία, ύλοτοµία, 716 έσωτερι- κή κυρίως κατανάλωση καί λιγό- το… 716 έμπορία. ‘H φτώχεια φυ- σικων πόρων όδηγεϊ΄ ένα 967.10; τού πληθυσµού σέ μεταποιητικές δρα- αγριότητες καί είναι γνωστή έπίιδαση των ήπειρωτων σέ διάφο- ρες µορφές χειροτεχνίας καί στήν ο1ικοδοµική. Πολύ περιορισµένη εί- ναι ή προσφο;ά …και… δά- σκαλοι, κομπαγιαννίτες, μεταφο- ρε'ι'ς .. Κοντά 0' 0616 πρέπει v6 προσθέσουµε πως ό 01.096; έχει κάποιαν αντοχή στό χρόνο, δια- τηρειται κι όταν πιά έχουν αλλά. ζει οί συνθήκες τίς δποίες έξυπη- ρετούσε µένει σάν ένα σχήµα χω- ρίς περιεχόμενο. "Από τα λιγοστά στοιχεία, πού πρός τό παρόν κατέχουιµε, Βγαίνει τό συµπέρασµα πώς οί «φυλές» το. χιονιαδιτων ζωγράφων είχαν δομή καί λειτουργία µεταποιητι- κής συντεχνίας. Σήµερα, δέ6αια, ή ζωγραφική θεωρείται προσφοοά Β. …µε… µα στήν αποχή έκείνη αντιµετωπίζεται 06v 9:101101111110'1 δραστηριότητα, αντίστοιχη μέ τού χαλκο-.ι:γού, τού ασημιτζή, τού λι- 907A6¢011 κ λ. π. Πρόκειται, όπως 16 0119121113009: καί &… τήν αρχή 716 χειροτοχνικού χαρακτήρα ζω- τΡαΦική. Φαίνεται πώς οί σχέσεις ανά- 9:00 στίς δύο ώρες δέν είναι έχ- θρια΄:ς, … π.μειωνονται καί έ- πιιγαμίες. "1E :11, Χρύσω,κ κόρη τού Πασχαλ& ζωγ;άφου Ζήκου Γε- ωργίου παντρεύεται τό Μαρινα ό- μ-ότρχνό του "Αναστάσιο Κ. Ζωγρά- φο καί 9' αύτόν κάνει δύο άλλους ζωγράφους, τό Χριστόδουλο και τό Θωµά, πού ανήκουν πιά στή φά- ρα τ&ν Μαρινάδων. "Ας σημειω9ε'ι' να. πως πολλοί, καί από τίς δύο φάρες, έπαιιρναν τό έπάγγελμά τους 716 έπόνυµο: Ζωγράφος, ό- πως Εγινε καί µέ άλλα έπαγγέλ. µατα, Βαγενας, Χαλκιάς, Μαραγ- κός, Σαράφης. 'H I':§1.1701910, 811- λα5ή ό γάμος ανάμεσα σέ άτοµα από δι:(>οο:τικές ένωσεις αίµατο- σωγγένειας ήταν σέ παγκόσµια κλίµακα έπι3υμητή καί πολλές φα- πές έπιδ:6,λη.υένη 716 λόγους εύ- γονίας πού είχαν διαπιστωθεί έρ- _ πε ιΕαµκά4. Μέ αφετηρία τό χωριό τους. 8- που τούς χειμωνιάτικους μήνες δούλευαν φορητές είκόνες, ξεχύναν- ταν 0i χιονιαδίτες ζωγράφοι 11.06; διάφορες κατευθύνσεις 716 v' 6-10- λάόουν τοιχογραφικές έ:γασίες καί v6 πουλήσουν τίς έτοιµες εί- κόνες. Μερικές φορές έμεναν 96- mm σέ τόπους 811911 ύπήρχε &» κετή δουλειά, παντρεύονταν καί ντόπιες, όπως έκανε 6 Παγώνης στή Δράικια τού Πηλίου 5. "Έργα τους συναντούμε στή Βο-ύρµπιανη, στή Στάρα-Μάνη Καστοριάς. στό Αύγοριινό Μακεδονίας, στό Πεντά- λαφο καί στόν γειτονικό του Βυ- θό, στή Β=ήσσανη, στά πηλιορείτι- . κα χωριά Δράκια, 'Ανήλιο, K10- 06; Νεσχωρι Μακιρινίτσα στό µο- ναστήρι τής Κλεισούρας, στήν Πρεµετή, στή Ζίτσα, στό Κανκού- λι στό Τσεπέλα5ο στό 8011007121- 91 καί τό Σκαµηέλι Ζαγαοισύ, τήν Πυ:σόγιαννη, στήν περιφέρεια Αγρινίου στό Καλλιφόνι Καρδί- τσας καί σέ πολλά άλλα χωριά. Οί χιονιαδίτες ζωγράφοι, έκτός 6:116 τό κύριο αγιογρ:(>ικό τους έργο, καλλιέργησαν καί άλλους ταµεις τής τέχνης τους, όπως τό τοπίο …'(Παγόννης: "Αγία Μαρίνα , νι:χισ9ε'ι',- καί από τήν καλαισθη- τή 81011601911011 προσόψων από και- σέλλες (σπίτι τού Σ. Ζωγράφου στούς Χιονιάδες) καί τή νεκρή φύση (Παγώνης… 'Αγία Μαρίνα ΚισσοΘ, "Αγιος Δηµήτριος Νεοχω- ριού). * T6 σηµείωµα τούτο, είναι 916 πρωτη προσέγγιση στό Θέµα, 916 ύπόδειξη 716 τό δρόµο πού "ίσως 1110:1151 νά ακολουθήσουν νεωτειροι έρευνητές καί 0' άλλα χωριά µέ παρόµοια κοινωνική δοµή καί αν- τίστοιχες δραστηριότητες, χωρίς να προδικαζει καί τα τελικά συµ- περάσµατα. 'Η έρευνα γύρω από τόν παραδοσιακό 90; πολιτισμό προχωρεί πέρα από 11'1I συλλογή ύ- λικού, πού φυσικά πρέπει νά συ- τική αποτίµηση, σέ πιό σύνθετες καί ούσιαοτικές μορφές. 1.-Γωργίου Παίσίου, lacing, 'Αγιο- γ-ραφία καί 'Αγιογράοαι των Χιανιάδων. "Ιωάννινα 1962. σελ. '. 2.-Δέν υπάρχει µεγάλη …τική έργα σία γιά τα Ισνάφισ καί ΄ραυφι΄:τια στην "Ελλάδα. µόνο µερικές µονο- γραφίες. Σχετική 6ιδλιογραφία Ελέ- πιστού: Νικ Πανταζοωύλω, "Ελλήνων Συσσωµατόσεις κατά τήν Τουρκοκρατίαν. "Αθή- κι1958. Ξ.-Χριστό. Περραιδαύ, "Α π α ν 1 α. Πρόλογος Νίκου Εύη, 'Επιµέλεια- Σχόλια Μ.Μ. Παπαϊωάννου. 'Αθήνσ 1956, σελ. 83. 4.-Φρειδ. "Ένγκελς, 'H Καταγω- γή τής 0"‘°.7£"'°" τής Ατοµικδήςκ 'Ιδιακτησίας καί το Κράτους. "Αθήνα [966. σύ. 6.100 [03 κ.α. 5.-Κίτσου Α. Μακρή, "Η Λαϊκή Τέ- ένα9 τού Πηλίου, "Αθήνα I976. σελ. Φορώντας νοιώθω ίκανοι σάν νά τό πλατεια κ.λξκ'ΐ'.ξ Καραγεώργη Σερ8ίος 4 (1 Athens Hiltc ι ζ |ϊΔ|π΄ 'χειροιεκνική - Ζωγραφική ΑΠΟ τίς τέσσερες µεγάλες πη- γες των Ήπειρωτων χωρικών - ζωγράφων, τό Κατιέσσοδο, τά Σουδενά, τούς Χιονις&δες καί τή ,Σαµαρίνα, άσφαλω πιό 113066ch πηγή είναι οί Χιονι&δες. ωµαρινα σήµερα 6ρίσκεται στό Νοµό Γρεδενών, στ& σύνορα 'H115i006 116i Μακεδονίας, ωστό- 00 πολιτιστικά &νήικει στόν ήπει- ρωτικό χώρο. Χωρικούς - ζωγρά- φους΄ έδωσαν πολλά ήπειρώτικα χωριά, όπως τό Φο-ρτόσι, τό Κα- λέντζι καί άλλα. Πολύ συχν& 0II1- μειώνουν στά έργα τους καί τόν τόπο καταγωγής τους. '|διαίτερα οί Χιονιαδίτες, δίπλα στ' όνοµά τους σχεδόν πάντα δείξουν τό χω- ριό τής καταγωγής τους σέ διά- φορους τύπους. «εκ Χιονι&δων», «& .…" Χιονι&δες», «6-116 χω- ρίον Χιονιάδες», αεκ Χ΄ιονι&δες», αΧιονιαδίτου», «Χιονιαδίτη». «X10 νιάδες». Αυτό ανερώνει έµμεσα πώς οί Χιονιαδιτες ζωγράφοι εί- xav καλή φήµη. ' έπίδοση πολλών 6-116 τούς Χιονιαδίτες στή ζωγραφική είναι γνωστή 6 παλιά, γι' αύτό κυ- κλοφορεί καί ή φράση «Χιονιαδί- της είσαι; Ζωργ&φος είσαι!». Δέν θά &ναφερθούµε έδώ στήν ποιότη- τα της καλλιτεχνικής τους παρά- γωγής, καί ιδιαίτερα τής άγιο- γραφιας, πού προκάλεσε καί τήν έντονη άρινητική αντίδραση τού Φώτη Κόντογλου. Χειροτεχν-΄΄ικ& ερ- γα, καλύπτουν τίς λατρευτικές 6- νόγκ.ες ένός 1.1576A-0u µέρους τής Βόρειας "Ελλάδας, καί πέρα 611 αύτή. "Αλλωστε τό έπίπεδο δέν είναι τό ιδιο σέ όλους τούς Χιο- νι αδίτες ζωγράφους. Υπάρχουν 6- ν&µεσά τους καλοί, μέτριοι καί κακοί. Τά προ6λήηιατα πού θά μάς άπωσχολήσουν… σήμερα είναι δύο, ή καταγωγή τής τέχνης τους καί κυρίως ή επαγγελµατική τους συσσωµ&τωση. Χώρος Ερευνας τό χωριό XIo- 016555, σκαρφαλωµένο στά κακο- τρ&χαλα 6ουνά τής 'Ηπείρου, δί- πλα στά &λ6α-νικά σύνορα. "Αλλο- το, µέ έκατοντ&δες κατοίκους καί σήµερα µόνο μέ 16, κι αυτούς σέ προχωρηµένη ηλικία. Χορτάρια- σαν 16 μονοπάτια, έρημο τά πε- ρισσότερα σπίτια, γκρεμίσματα παντού. Εικόνα έρήιμωσης καί φθοράς οχι πολύ διαφορετική καί άπό άλλων ήπειρώτικων χωριών. [16A161500I πόροι τού χωριού ή κτηνοτροφία, ή ζωγραφική καί ή ξυλογλυτιτική. Σήμερα οί συκιά- ζεις καί ή μικρή οικόσιτη κτηνο- τροφία. * Πώς δηµιουργήθηκε ή παράδο- % αύτή σ΄ ένα, απομονωμένο ορει- νο'χωριό; Σ ό,τι αφορα στήν ζυ- λογλυπτική, ίσως η πλησιέστερη ΄΄ πρός τήν αλήθεια ερμηνεία ειναι η ακόλουθη. Η ξυλογλυτιτική ύ- πήρξε, άπό παλιά, τέχνη .… 60- "ο… &.λλά σέ μικρά κυρίως άν- τικείµενα γιά σπιτική καί 51167- γελµαιική χρήση. Μες. "Ντακ κουτάλια, σφοντύλια κλπ. Κάτω άπό ορισμένες συνθήκες καί µέ τήν πίεση τού µικρού κτηνοτροφικού είσοδήµατος, είναι δυνατό νά προ- χωρήσουν καί σέ πιό σύνθετες μορφές, όπως είναι ή εκκλησια- στική ξυλογλυπτική. Στή ζωγραφική, όµως, δέν µπο- ρούµι: νά έπισημάνουµε ανάλογα σπέρματα. Μά καί ή δασική πρώ τη ύλη, άντίθετυ 611’ ό,τι συνέ- 6αινε μέ τή 6αφικ.ή των µαλλιών, Επρεπε ναρΘει από τόπους µακρυ- νους καί μέ “GAUY'IIIED'G ταξίδια. Τοπική παράδοση, πού τήν 6V6- φέρει στό πολύτιµο συλλεκτικό 616Ai0 του γιά τους χιονιαδίτες ζωγράφους ό ντόπιος παπα - Γι- όργης ΠαΤσιος 1, µιλάει γιά µα- Θητεία νεαρών 6λαχοποιµένων στήν '|ταλία. M6. κι άν ύποθέσουµε 116- θητεία στό "Αγιον "Όρος. κι έκει τό ίδιο επικρατούσε. "Αλλωστε καί ζωγράφοι 6116 άλλα χωριά, µέ σίγουρη μαθητεία στό "Αγιον"Ο- ρος, τήν ίδια τεχνοτροπία άκο- λουθούν. Είναι ή κοινή είκαστική διάλεκτος όλων των χειροτεχνών ζωγράφων τής έποχής τους καί νοµίζω πώς τή ρίζα της πρέπει νά τήν &ναζητήσουµε στά. πολύ πιό κοντινά καί προσιτ 'Επτ&- νησα, μέ τή γνωστή ζωνών… σχολή τους. Μερικές προσπάθειες νά κρατη- δεί στούς Χιονιάδες ύφος πλησιέ' στερο πρός τή 6υζαντινή παράδο- ση έμειναν χωρίς συνέχεια. Σά μιά τέτοια προσπάθεια σηµειώ- vowI: τήν gixéva τού 'Αγίου ’Av- τωνίου, πού 6ρίσκεται στήν έκ- …κλησία τού Αγίου 'Αθ&νουσίου XI- '… ονι&δων, καθώς καί μιά μεταγενέ στερη, 6AA6 1116 6066013 11606A- λαγή της, πάλι στήν ίδια έκκλη- σία. Γιά τήν επαγγελµατική …όργ&- νωση καί τή διδασκαλία τής τέ- χνης στούς Χιονιαδες έχουν δια- τυπωθεί πολλές εκδοχές, πού 016- vouv ως τήν ύπαρξη όργανωµένης Σχολής Ζωγραφικής. 'Η έλλειψη γραπτων πηγών ή λ… σίγου- ρων στοιχείων &φήνει 16 πεδίο έ- λεύθερο γιά κάθε µορφής είκασίες, άπό τίς όποίες δέν ξέφυγε καί ό ύποφαινόµενος. 'Επαγγε.λµατική όργ&νωση και σταδιακή 11691115i6 είναι άλληλένδετες σέ µορφές χει- ροτεχνικών συσσωιιατωσεων. Τό έθνικό τους δίκαιο καθορί- ζει όχι μόνο τούς όρους άσκησης τού έπαγγέλματος. άλλά καί 16 διαδοχικά στάδια µαθητείας, μέ τήν αντίστοιχη ανάληψη εύθυνων στήν παραγωγική διαδικασία. Εί- δικά στη ζωγραφική, οι μικροί 116- θητευόμενοι &ρχίζουν άπό 6011811- τικές δουλειές, όπως 16 τρίψιμο των χρωµάτων καί 16 καθάρισμα των w'IvéAAm 601506 προχωρούν στό γέµισµα όµοιόκρώµων 511106- νειων καί δι χικά άναλα6αίνουν περισσότερο υπεύθυνα καθήκοντα, ώσπου νά φτάσουν στή σχεδίαση ΄φυλαί, καί 16 δούλευα τόν λοιςισιιερειών. Οί έπαγγε…λµατικές αύιές 6076M)- σεις δέν είχαν σταθερή µορφή2. *Ητ&ν προσαρµοσµένες στό εί- δος καί στίς &νάγκες τής οίκονο- qufic δραστηριότητας σέ κώε΄ 1o- "µέα. Γιά τούς 6ιοτέχνες ύπηρχαν 16 1σνάφια ή ρουφέτια. γιά τούς εµπόρους οί κοµπανίες η συντρο- φίες, γιά τούς κτηνοτρόφους τ& τσελι,γκ&τα καί ποικίλες µορφές γι& τούς ναυτικούς καί τούς 6106 τιωτικούς. T6 [60 αίώνα έχουµε στήν ενετοκρατούιιενη Κρήτη «’A- T06 KITZOY MAKPH δελφότηιαε ζωγράφων, στήν όποία συμµετέχει καί ό νεαρός Μενέγος (Δομίνικος) Θεοτοκόπουλος. Μετά 6116 έπίπονες έρευνες ε- Φτασα στό συμπέρασµα .… οί ζωγράφοι των Χιονιάδων δέν άκο- λούθησαν τή συντεχνιακή έπαγγελ- παπική συσσωμάτωση, &λλ& 16 111.1- ρισμό σέ φ & ρ ι: ς, κοινωνι- κές διι&δες πού στηρίζονται στήν κοινότητα καταγωγής. Πρώτη νύ- ξη γι& νά στραφεί η. έρευνα πρός τήν κατεύθυνση αύτή τήν έδωσε 1.1I6 άπό τίς πρωτες επιγραφές τού ζωγράφου Πσγόνη στό Πήλιο. Νεόφερτος &κόιια, κρατάει τήν ή- πειρωτικη προφορά τού ονόµατός του καί θυµάται τή φάρα στήν ό- ποία Μπι. Σέ κιονόκρανο τής 'Αγίας Μα- οίνος Κισσού. στ& 18,02,άμε' σα σέ πολλά άλλα γράφει: κχείρ δωρεούντος παγούνι κωσταντί έκ φυλής πασχαλ&δες». 'Η επιγραφή αύτή έ6αζε πολλά έρωτήµατα, πού τελικά 6ρήκαν τήν Μάντησή τους, έκ΄τός άπό" ένα: Τί σήμαινε εκείνο τό «έκ φυλής πασχαλ&δες». ' Χριστόφορος Περραιόός στήν « '|- στορία τού Σουλίου καί Πάργας», πού τύπωσε στά 1857, γράφει στή σελίδα 17: «El: 16 τέσσαρα δασικές φόσες, στούς Πασχαλ&δες καί στούς Μαρι΄ ες. υσικά, δέν επιδίδονταν όλοι οί άντρες κάθε φάρος στή ζωγραφική. 'H κτηνοτροφία 110105115115, 66161- κός πόρος διοποοισμσύ καί ισως μιά κάποια στρατιωτική 6076M.)- ση νά τούς συνέδεε. ΟίΠ Πασχαλίτ- δες κατοικούσαν στή συνοικία πού 6ρίσκεται δορειοδυτικ& 6116 τό κέντρο τού χωριού καί είχαν γιά κοινό τους έργαστήριο, όπου …γι- νόταν καί ή μαθητεία των νέων ζωγράφων, Ένα πολύ ψηλό κτίριο. πού οί ντόπιοι 16 έλεγαν «πούλα των Πασχαλάδων». "Ας θυµηθούµε Εδω πως ό Σουλιώτης Λ. Κουτσο- νίκας στήν « Ιστορία της Έλλη…- κής "Επαναστάσεως, σηµειώνει πως 16 σπίτια των &ρχηγων κά" 95 φάρος «ήσαν κατά τό μάλλον πύργοι οχυρά». 'Η κούλα των Πωχαλ&δών E115- 05 έδω καί σαράντα περίπου χρό- "& καί στή Θέση της έχτισε και- νούργιο σπιτι παραθερισµού ένας 6116 τούς απογόνους των Πασχα- λάδων, ό συνταξιούχος δάσκαλος Στέφανος Ζωγράφος, πολύτιμος συμπαραστάτης µου στίς σχετικές Ερευνες. 'Εννοείται .… πολλοί έρ- γ&ζονται καί στά σπίτια τους, 111.:- pic; άπό 16 μέσα τού 19ου αί- ώνα. Σώζεται σέ καλή κατάστα- ση 16 σπίτι, όταν έργ&σΘηκαν οί ΠασΧσλάδες ζωγράφοι Γεώργιος, Ματθαίος. Ζπ"ος. 'Απόστολος. Σω- κράτης καί Κωνσταντίνος. 'A116 τή φάρα των Πάσχα… &ποσπάσθ΄ηκε, 616 τέλη τού 18ου αίωνα, ένα παρακλάδι της. οί Τσα- τσαίοί Πασχαλ&δες ή σκέτο T66- τσαί'οι. Οί Μωιν&δες 1161011106- σαν λίγο χαμηλότερα. Σώζεται, παρστηµένο καί τηγµένο στήν &- γρια 6 τ'ηση. τό κ:ινό τους έρ- γαστήριο. 'Η οίκογενε: ακή διαδο- χή στό έπ&γγελµα τού ζωγράφου διαπιστώνεται πολλές φορές. 11. χ: Κωσταπής Χιονιαδίτης (παπ- πόύς) — Παγώης Χιονισδίτης κι υστερα Δραιώτης (γιός) — 'A- θαν&σιος Παγωνίδης κι Μέρα Ποιόν… (εγγονός). Έδω τό διαπιστώνουµε καί Τό σπίτι όπου δούλεψαν πολλοί ζωγράφοι άπό τή κφυλή» των Πασχαλαδων ταύτα χωρία ύπάρχουσι διάφοροι Φάροι κοινώς όνομαζόμε- ναι». Σ' αλλα σηµεία τού δι6λίου του &ναφέρεται στή «φυλή των Βοτζα- ραίων», στή «φυλή των Ζερ6αίων» κλπ., δηλαδή σέ γνωστές σουλιώ- τικες φάρες. "Ας σημειώσουμε έ- δώ, γιά τό σημερινό &ναγνώστη, πως ή λέξη φάρα πολύ άργότερα πήρε… ύποτιιιητική σημασία. παπά ' Γιωργης [1610105 πολλές φορές, στά διογραφικ& στοιχεία γιά X30VICX5iTES ζωγράφους, δίπλα στά όνοµατεπώνυμά τους σηµειώ- νει «έκ τής γενεάς Πασχαλάδων», «εκ τής γενεάς Τσατσαίών Πασχα- λ&δών», «Μαρινάς», χωρίς νά δί- νει αλλη έξήγηση. Τελικά ή έπι- τόπια έρευνα &τιέδειξε πως οί χιο- νιαδίτες ζωγράφοι &νήκαν σέ δυό σχηµατισμό νέων έπώνυµών σέ 6r Θρώπους µιάς 061061;. 'Η 6AA67I'1 τού έπώνυµου δέ σημαίνει 6110110- πή άπό τή φόρα, πού κρατάει πάντα 16 όνομ΄α τού γενάρχη µέ περηφάν-εια, κάτι &ντίστοιχο µέ τούς θεούς ή ήρωες γενάρχες των αρχαίων άθηναίκων «φυλών». Πε- 01116 νά σηµειώσω .… έδω δεν όλέπω κάποια «συνέχεια», &λλά διπλή άντιστοιχία παρόµοιων κοι- νώνικών δομών. Τώρα πρέπει νά έξετ&σουµε 71. mi οί &;ιχιικά κτηνοτροφικές «φυ- λές» των Χισνιάδων έξελίσσονται κατά ένα ποσοστό σέ 1510015va- κές ή έστω µικτές, χωρίς νά πά- ρουν τή μορφή τού ίσινωφιού παρ' όλο πού «016 τέλος τού [Sou 011- ώνα 6ρισ.κόμαστε µπροστ& στό φαινόμενο. ' ή κτηνοτροφική πα- ϊδικές έκδρΟμές ΜΝΓΟΥ-|ΟΥΝ|ΟΥ .ΠΕΡΣικ 21-315 .OXPIAA- κΑΣτΟΡιΜ2- 29/5 .ANAETENAPIAOTOVAAI'KAAA-KAZTOPIk 20 23/5 θκΡΟγΑΖιΕΡΑ: N\YKONO- ΡΟΔΟ- ΗΡΑΚΛΕ|Ο- ΣΑΝΤΟΡΙΝΗ 27-3οι5 ΚΡΟΥΑΖΙΕΡΕΣ. ΠΟΡΟΣ 28- 3050ΥΔΡκ28- 30/5 :; ιο ΕΚΔΡΟΜΕΣ ΜΕ ΠΟΥΛΜΑΝ ΣΕ ΟΛΗ THN … ΕΛΛΑΔΑ ΠΑ τΗΝ ΠΕΝτΗκΟΣτΗ 28- -30|5 ωΒΘγΔΑπΕΣτΗ- -Bl-ENNH1 ι2ιόΟιΣπΑΝιΜι8|ό …… οΜΟΣΧΑ-ΛΕΝιΝΓκΡΑΝτ-κιΕΒΟ 27/6-9/7 Π ΑΝΕΠ|ΣΤΗΜίΟΥ 56 (ίος Οροφος) τηλ:3ό3ό777-3ό38132 -3ό3813ό ΄ | ίδια.… Λ Τό έργαστήρι των Μαρινάδων ζωγράφων Μιά, πού ή συνείδησή της ήταν σχεδόν άπόλυτα δεσμευµένη 6-116 16 ένστιχτο, τώρα κάτω άπ' τήν έπι…:ροή τών ζωτικών όρεινών κέν- τρων, έ.λωθε:ώνεται άπό τό έν- στιτιο, πλουτίζει… άπό τήν 6- στική Θεολογία, όπως σημειώνει 6 Μ. Μ. Παπαϊωάννου στά σχό- λια των κ'Απ&ντων» τού Περραι. 6063. - τα 1106110 λόγο τόν σηµειώσο- 01: πιό πάνω, πολλές 6-116 τίς φά- ρες έχουν µικτό χαρακτήρα, κτη- νοτ:ήνικό καί χειροτεχνικό. Στούς όρεινούς πληθυσµούς των χωοιων τής 'Ηπείρου -&ύτ& μάς ένδιαφέρουν ' 16 μεγαλύτε- ρο ποσοστό τής παραγωγικής δρ&στφιότ'ητας κατέχει ή πρωτο- ΥΣ…" παραπανω κτηνοτροΦ|α. γεωργία, ύλοτομία, γιά 5111.11501- κή κυρίως κατανάλωση καί Με. τερο γιά έμπορία. 'Η φτώχεια φυ- σικών πόρων όδηγεί ένα µέρος τού πληθυσµού σέ µεταποιητικές δρα. "ποιότητες καί ε1ναι γνωστή ή έπίδοση τών ήπειρωτ6ν σέ διάφο- ρες µορφές χειροτεχνίας καί στήν οίκοδοµικιή. Πολύ περιορισµένη εί- ναι ή προσφορά ύπηιρεσιών: δά. σκαλοι, -κομτιογιαννίτ΄ες, μεταφο- ρείς... Κοντά σ' αύτό πρέπει νά 110009560005 πως ό θεσμός έχει κάποιαν άντοχή στό χρόνο, δια- τηρείται κι δταν π. & έχουν ("ελλά- ξει οί συνθήκες τίς ότοίε: έξω…- 051066: μένει σάν ένα άι: χω- … ΄ , 'πιµέλεια- χόλια Εξ ου. 'Αθήνα "ο... ." πο τ ιγοσπΜ στοιχεια, που πρός 16 παρόν κατέχουµε, Βγαίνει τό συμπέρασµα πως οί εφ.-λές» των χιονιώιτΘ Μ… είχε" δοµή καί λειτουργία μεταποιητι- κής "ταινίας. Σή:ερα, Βάσια, ή ζωγραφική "κείται 1006-6006 ύ- ππ;εσιά, ιό στήν Εποχή έκείνη άντιµιτωπίζεται σάν µεταποιητι-κιή δραστηριότητα, &ντίστοιχη µέ τού χαλκό.-πού, τού άσηµιτζή, τού λι- θογλι΄=φου κ...λπ Πρόκειται, όπως τό σηµειώσαµε καί 6-116 τήν άρχή γιά χειροτεχνικού χαρακτήρα ζώ- τωρινή- Φαίνεται πως οί σχέσεις 6V6- μεσα στίς δύο φ&ρες δέν είναι έχ- θρι-κιές, &φού σηµειώνονται καί 5- τιιιγοιµίες. "Ετσι, ή Χρύσω, κό>η τού Πασπαλά ζωγπφου Ζήκο-.ι Γε- ωργίου παντρεύεται 16 M60116 ό- µότεχνό του 'Αναστάσιο Κ. Ζωγρά- 00 καί µ' ανιόν κάνει δύο άλλους Cur/0610095, τό Χριστόδουλο και τό θωιια, 1106 άνήκουν πιά στή φά- ρα των Μαρινάδων. "Ας σημειωθεί έδώ πως πολλοί, καί άπό τίς δύο ώρες, έπαιρναν τό 5116775A1I6 τους γιά έπώνυµό: Ζωγράφος, δ- πως έγινε καί µέ άλλα έπαγγέλ. 11616, Βαγενάς, Χαλκιάς, M62067 κός, Σαράφης. 'Η έξωγαιιία, δη- λαδή ό γάμος άν&µεσα σέ ατομα άπό δι:|>οιρετι.κές ένωσεις αιµατο- συγγένειας ήταν σέ παγκόσµια κλίµακα έπιΘυµητή καί πολλές φο- ρές έπιιδεδλη.ιινένη γιά λόγους εύ- γονίας πού είχαν διαπιστωθεί &: ...κι… … Εειραµκά4. Μέ &φετι- pic: 16 χωριό τους, & που τούς χειµωνιάτικους µήνες δούλευαν φορητές είκόνες, ξεχύ.ον- ταν οί χιονιαδίτες ζωγράφοι πρός διάφορες κατευθύνσεις γιά ν άνα. λ&όουν τοιχογραφικές έ;γασίες καί νά πουλήσουν τίς έιοι.με ς εί- κόνες. Μερικές φορές έµεναν µό- νήµα σέ τόπους όπου ύπή-ρχε 60- 115111 δουλειά, παντρεύονταν καί ντόπιες, όπως έκανε ό Παγώνης στή Δράκια τού Πηλίου 5. "Εργα τους συναντούµε στή Βούρμπιανη, στή Σταριτ»σι&νιη Καστοριάς, στό Αύγεριινό Μακεδονίας, στό Πεντά- λοφο καί στόν γειτονικό του Βυ- θό, στή Βήσσανη, στά πηλιορείτι- … κα χωριά Δρ&κια, ΄Ανήλιο, Κισ- σός Νεοχώρι Μακιρινίτσα στό μο- ναστήρι τής Κλεισούρας, στήν Πρεµετή, στή Ζίτσα, 0-16 K061106- AI στό Τσεπέλο6ο στό Β:υσοχώ- οι΄ καί τό Σκαµνέλι Ζατγοειού, τήν Πυ:σόγιαννη, σπιν περιφέρ: τα Αγρινίου στό Καλλιφωνι Καρδί- τσας καί σέ πολλά άλλα χωριά. Οί χιονιαδίτες ζωγράφοι, έκτός άπό τό κύριο 67I070: (;>ικό τους εργο, καλλιέργησαν καί άλλους τομείς τής τέχνης τους, όπως 16 τοπίο (Παγώνης: "Αγία Μαρίνα Κισσού, παρ&σπιτο Τριανταφύλ- λου στή Δράµα) τήν προσωπο- γραφία (Χριστόδουλος Γεωπό- φος. προσωπογραφίες των γονι- ων του Παγώνης: Ρήγας Υψήλάν- της), τίς ιστορικές σκηνές ('Av01- 6160qu Παπακώοτας - Μαρινάς. σπίτι τού P615011 στό Τοπέλο-6ο), ιζίς …) τή διακόσµηση προσόντων 6116 κο. σελλες (σπιτι τού Σ. Ζωγράφου στους Χιονιάδες) καί τή νεκρή φύση -(Παγόνη;- "Αγία Μαρίνα Κισσοί», 'Αγιος Δηµήτριος Νεοχω- πιω). * T6 σηµείωµα τούτο είναι μιά πρώτη προσηγι΄ση στό Θέµα, µιά ύπόδειξη γιά τό δρόµο πού ίσως πρέπει νά &κολου9η-σουν νεώτεροι έρευνηιές καί σ΄ &λλα χωριά μέ παρόµοια κοινωνική δομή καί άν- τίστοιχες δραστηριότητες, χωρίς νά προδικάζε'ι καί τά τελικά συµ- περάσµατα. 'Η έρευνα γύρω 6116 τόν παραδοσιακό µας πολιτισμό προχωρεί πέρα 6116 τή συλλογή ύ- λικού, πού φυσικά πρέπει νά συ- νεχισ9εί, καί 6116 τήν καλαισθη- τική ΜΜΜ, σέ πιό σύνθετες καί ούσιαστικές μορφές. 1.-Γ…γίου Παϊσίου, Ιερέας, 'Αγιο- γροφία καί 'Αγιογρ&φοι των Χιονι&δων. Ι'ωάννινα 1962.σ:λ.Ι. 2. -Δέν ύπόρχει μεγάλη συνθετική έργα- σία γιά 16 Ισνάφια καί μονοπάτια στήν ενώ δα, µόνο µερικές μονο- γραφί…ες. Σχετική διδλιογραφία ελέ- πιστού: Νικ. Πανταζόπούλω, 'Ελλήνων Συσσωματώσιις κατά τήν Τουρκοκρατίαν. .…- Μι [953. 1956, σελ. 83. 4-Φµιδ. "Εως, 'Η Καταγω- γή τής Οίκογε΄νειας, τής 'Ατοµικ6ής'1,διοκτησίας καί το Κράι τους 'ΑΘήνα 1066. σελ. u[[10, 103 κά 5.-Κι'τσ=νΑ. Μακρή, 'ΗΛσίκήΤύ- τη τού Πηλίου, 'Αθηνα 1976.ω. 209. -- Φορώντας… νοιώθετι …ϊκανοι σάν νάτό Πλατεία Κολξέτξ Κορογεώργπ Σερ6ίσς 4 (2 Athens Hiltc ROI Rolex Oyster L

Μέ βάση τόν απλούστερο ορισμό τού εργαλείου-προέκταση χεριού- Θά προσπαθήσουµε νά ταξινοµήσουμε τό ύλικό. Τό έπεξηγηματικό"άπό λαογραφική πλευρά" όροδετεϊ τήν έννοια τού εργαλείου. 'Εξετάζουμε δηλ. τά εργαλεία τού ελληνικού παραδοσιακού πολυτισμού. Χρονολο- γικά & παραδοσιακός πολιτισμός καλύπτει ολόκληρη τήν περίοδο τής Τουρκοκρατίας, ούσιαστικά συνεχίζεται ως τόν Β΄παγκόσμιο πόλεμο, οί πρώτες ρωγμές του εμφανίζονται μέ τήν ίδρυση τού ελληνικού Κράψους στα 1828΄ένώ ή ακμή του στό τέλος τού 180υ -άρχές τού 190υ αί. τά κύρια εργαλεία ωστόσο, κρατούν σχεδόν αναλλοίωτη τή μορφή τους μέσα στό χρόνο, δέν παρατηρείται δηλ. εξέλιξη τής τεχνικής στήν πράξη. Αύτό ίσχύει καί για τήν αρχαία, τή βυζαντινή καί νεώ- τερη 'Ελλάδα. τά έμπόδια για τήν ανάπτυξη τής τεχνικής στήν άρ- χαία 'Ελλάδα, συνοψίζονται: α) στήν ύπαρξη των δούλων καί στήν απουσία εσωτερικού διεξόδου για τήν εμπορευματική παραγωγή στό κοινωνικοοικονομικό επίπεδο, β) στα ίδιαίτερα γνωρίσματα τής ίδεο- λογίας των αρχαίων 'Ελλήνων καί γ) στόν αύτοπεριορισμό τής ίδιας τής τεχνικής σκέψης. 'Ολα αύτά αναλύονται στό καταπλητικό βιβλίο τού J.P.Vernant, Μύθος καί σκέψη στήν αρχαία 'Ελλάδα, έκδ.'Ολκός 1975 ίδιαίτερα στό κεφ. 4 σ.243-304. Στή βυζαντινή καί οθωµανική αργότερα αύτοκρατορία, ή κοινωνική δομή δέν εύνοεϊ τήν εξέλιξη τής τεχνικής. 'Η κοινωνική δομή είναι διπλή: 'Από τή µια πλευρά ένα σύνολο αγροτών δεµένων γερά μέ τή γή καί όργανωμένων οίκογενειακά καί κοινοτικά στήν ύπαιθρο καί από τήν άλλη πλευρά μιά συγκεντρω- τική γραφειοκρατική διοίκηση στίς πόλεις. 'Η σύνδεση των δύο αύ- τδν κόσμων , εξασφαλίζεται μέ τό φόρο. Στό οίκονομικό επίπεδο, ού- τε τά ύλικά ούτε οί ανάγκες κατανάλωσης ύπαγορεύουν τήν εξέλιξη των εργαλείων. ΄Ακόμα, τό ίδεολογικό κλίμα τού Χριστιανισμού ταυ- τίζεται μέ τήν "ήσιόδεια αντίληψη" όπου ύµνεϊται ή εργασία σάν μια μορφή Θρησκευτικής έμπεερίας καί συμπεριφοράς. Στά χρόνια πού συμπυκνώνεται ή ακμή τού παραδοσιακού πολυτι- σμού όπου έχουμε καί αύξηση τής παραγωγής ή οποία µπαίνει στή δια- δικασία τής έμπορευματοποίησης, δέν παρατηρείται καμιά έξέλιξηστόν τομέα των εργαλείων. "Αναλυτικότερα, είναι τά χρόνια πού στήν Εύ- ρώπη κυριαρχεί τό εμπόριο, συντελε[τ αι πιά ή "βιομηχανική επανά- σταση", δημιουργείται έτσι ή παγκόσμια αγορά, ή βάση δηλ, τού κε- …ισκρατικού αυτή… στίς οίκονοµικές σχέσεις, εφόσον διευκολύ- νει τόν καταμερισµό εργασίας. 'Η όθωμανική αύτροκρατορία βρίσκε- ται στή διαδικασία τής άποσύνθεσή κής. Αίτία κι αύτό τής διεθνούς αγοράς. ΄Επεκτείνεται ό θεσµός τής μονοκαλλιέργειας. Οί χαρακτη- ριστικότερες μονοκαλλιέργειες στήν 'Ελλάδα είναι τό στάρι, τό βαµ- βάκι, ή ελιά καί ή σταφίδα αργότερα, εξαιτίας τής αύξησης τού άγ- γλικού εμπορίου στή Μεσόγειο καί τής ύποχώρησης αντίστοιχα τού γαλ- λικού πού είχε σάν συνέπεια τή μείωση τής ζήτησης τού λαδιού. Στόν προχωρημένο 18ο αί. προστίθεται καί η καλλιέργεια τού καλαµποκιού ή όποία επεκτείνεται σέ μονοκαλλιέργεια, ένώ αντίθετα ή είσαγωγή τής πατάτας, δέν γνωρίζει επιτυχία. ΄Ετσι όµως ή ελληνική οίκονο- µία γίνεται καί εύθραυστη καί .άπόλυτα έξαρτημένη άπό τήν ξένη ζή- τηση. Στά χρόνια ήδη αύτά, διαπιστώνουµε καί μιά μετάβαση άπό τήν "βιοτεχνική" στή "βιομηχανική"παραγωγή. Θά σταθούµε στό πρόβληµα πού αρχίζει στά 1840 - στήν πράξη προύπήρχε - ανάµεσα στή γεωργία καί στή "βιομηχανία" μέ τή συγκρότηση τής εθνικής οίκονομίας (αναφερό- μαστε δηλ. στόν χώρο τού ελεύθερου 'Ελληνικού Κράτους) γιατί, τό πρόβλημα αύτό έχει άμεση έπίπτωση καί στήν έξέλιξη τών εργαλείων. Τά έργαλεϊα δηλ. τά όποτα απαιτούνται γιά τήν βιομηχανική εξαρτη- µένη, επειδή έπιδίδεται κυρίως στήν κατεργασία τών πρώτων ύλών, πα- ραγωγή, τελειοποιούνται γρηγορότερα από τά γεωργικά. Τα γεγονότα μιλούν: Στά 1830-40 ίδρύονται τά πρώτα μεταξουργεϊα στήν Καλαμάτα, Σπάρτη, 'Ανδρο. Λίγα χρόνια αργότερα στή Λαμία, Σύρο, Βόλο, Πει- ραιά. 'Από τό 1851 αρχίζει νά συµµετέχει κι ή 'Ελλάδα σέ διεθνείς βιοµηχανικές εκθέσεις καί στά 1855 λειτουργεί στήν "Αθήνα εκσυγχρο- νισμένο μεταξουργεΈο. 'Αντίθετα, σέ οίκονοµική απογραφή στά 1842, φαίνεται ότι παρέΞ μειναν απραγματοποίητα, όσα είχε προτείνει 6 Thiersch σχετικά μέ τή βελτίωση τών μέσων καλλιέργειας. Καμµιά προσπάθεια γιά άλλαγή στόν παραδοσιακό τρόπο δουλειάς. Οί καλλιεργητικές µηχανές, οί μη- χανές Θερισμού, λιχνίσματος είναι όλότελα άγνωστες στήν 'Ελλάδα. ‘H επεξεργασία τού μούστου στά παλιά δεδομένα. 'Η δομή τής αγροτι- κής παραγωγής μένει ή ίδια. Στά 1860 ίδρύεται στόν Πειραιά τό πρώτο ξυλουργικό καί σιδηρουργικό εργοστάσιο τού Γ.Βασιλειάδη. “H κατα- σκευή τού πρώτου σιδερένιου άρότρου, άρχισε στά 1863 καί τρία χρό- νια αργότερα, άρχισαν νά κατασκευάζουν τέτοια καί οί σηδηρουργοί τού Ναυπλίου. τά νέα γεωργικά εργαλεία είσάγονται καί λειτουργούν αρχικά, σιγά-σιγά όπως είναι φυσικό, στούς Γεωργικούς Σταθμούς, οί όποίοι σύµφωνα μέ τό νόμο τού 1897 ίδρύονται καί λειτουργούν σέ κά- θε νόμό. 'Ως τό 1900 έχουν ίδρυθεϊ 8 τέτοιοι σταθμοί καί 3 μόνο αγροκήπια. Μπορούμε νά χωρίσουμε τό σύνολο τών έργαλείων γιά μεθοδολογι- κούς σκοπούς σέ 2 μεγάλες κατηγορίες: Α'΄Εργαλεία τής παραγωγής, 3"Εργαλεία τής μεταποίησης. Στήν Α΄κατηγορία έντάσσουμε έργα- λεϊα: 1) Τά σχετικά μέ τήν καλλιέργεια τής έξοχής (γεωργία, έλαιο- κομία, αμπελουργία κυρίως) 2) τα κτηνοτροφικά 3) Τα μελισσοκομικά καί 4) Τά αλιευτικά καί τού κυνηγιού. Στήν Β'κατηγορία έντάσσουμε εργαλεία: 1) τά γυναικεία όσα δηλ. ξεκίνησαν συνδεμένα μέ γυναικεία απασχόληση, τά όποία χωρίζουμε σέ δυό μικρότερες κατηγορίες α) τού σπιτιού καί Η) τής οίκοτεχνίας. 2) Έά αντρικά τού σπιτιού. ΄Εδώ έντάσσουμε τά εργαλεία πού βρί- σκονται σ΄ένα αγροτικό σπίτι - βάση τής παραδοσιακής οίκονομίας καί πολιτισμού - τά όπο'ία χρησιμοποιεί κυρίωςδ% σχετικά μέ είδι- κευμένα έπαγγέλκατα. ν όμως από τήν επιμέρους έΞέταση τών εργαλείων, έξετάζουμε (". ΠΩ τή θέση πού έχουν καί πως λειτουργούν τά εργαλεία στόν παραδοσιακό πολιτισμό μέσα από συγκεκριμένα ένδεικτικά παραδείγματα, εφόσον στά περιορισμένα περιθώρια τού άρθρου, δεν είναι δυνατό νά αναλυθεί τό σύνολο τών έργαλείων. 'Αντίθετα, μιά Ξερή απαρίθμησή τους χωρίς όλα τά σάάδια τής κατασκευής τους, τή λεπτομερειακή περιγραφή τους, τή λειτουργία τους, τίς τυπολογικές καί όνομαστικές τους διαφορές από τόπο σέ τόπο θά ήταν άνώφελη. Τά περισσότερα έργαλεία είναι ξύλινα ή σιδερένια ή συνδυασμός καί τών δύο. Πρός τό τέλος τού παραδοσιακού πολιτισμού τό σίδερο κερδίζει έδαφος σέ βάρος τού ξύλου. 'Ωστόσο, δέν γίνεται εύπρό- σδεκτο παντού. Γιά π.χ. στήν Αίτωλία, όπως μας λέέι ό μεγάλος λαογράφος Δημ.Λουκόπουλος, "έξαίρεση είααα άν κάπου-κάπου ίδίως στά καμποχώρια συναντάει κανείς σιδερένιο άλέτρι". Αύτό συμβαίνει πρίν από τό 1930 τούλάχιστον. Οί λόγοι είναι πολλοί: α) 'Η Ρού- μελη είναι πετρότοπος β) Δέν ύπήρχαν είδικοί τεχνίτες-κατασκευα- στές, άρα δύσκολο νά τό άποκτήσουν. γ) Προύποθέτει Εέχωρη οίκονο- µική δαπάνη έφόσον χρησιμοποιούνται άλογα στό ζέψιµο. δ) Τά όφέλη στήν απόδοση τής καλλιέργειας δέν ήταν σημαντικά, έπειδή δέν συ- νοδευόταν από παράλληλη βελτίωση τού φτωχού καί άκαρπου έδάφους. ε) Τό "έτσι τούβραµε" μαζί μέ τή δύναμη τής συνήθειας, συνθέτουν τήν έννοια τής παράδοσης, καθοριστικός ό ρόλος της στήν παραδοσια- κή κοινωνία. Φυσικά, μπορούμε βάσιμα νά ύποθέσουμε ότι τό ίδιο ίσχύει γιά τίς όρεινές τούλάχιστον περιοχές τής ήπειρωτικής 'Ελ- λάδας . "Ενα άλλο θέμα είναι, ποιοί είναι οί τεχνίτες τών έργαλείων. Τά ξύλινα, σχεδόν αποκλειστικά, τά φτιάχνουν οί ίδιοι πού τά χρη- σιμοποιούν. Καί στήν περίπτωση ακόμα τού "σύνθετου"έργαλείου τού άλετριού, κατασκευαστής είναι 6 ίδιος ό γεωργός. Τό άν σέ όρισμέ- νες περιοχές, |όπως στήνκώ, ύπάρχει είδικός τεχνίτης "ό άλετράς" στό χωριό, δέν είναι καί απαραίτητος. Δέν μαθήτεψε σέ μόστορα παρά µονάχα ή παρατηρητικότητα κι ή πείρα του τόν δίδαξαν µαζί μέ τήν σχετική έπιδεξιότητα τού ίδιου. 'Ο καταμερισμός έργασίας πού ύπάρ- χει στήν περίπτωση αύτή, δέν γίνεται γιά νά όργανωθεί καλύτερα ή παραγωγή, αλλά γιά νά δημιουργήσουν όσο γίνεται πιό πετυχημένα έρ- γα, έξασκώντας τά αντίστοιχα άτομικά τους χαρίσματα. 'Ολόκληρη ή διαδικασία τής κατασκευής καί τού πιό άπλού έργαλείου, από τό διά- λεγμα τού ξύλου ως τή χρήση του, εντυπωσιάζει γιά τό πόσο καλά ό άνθρωπος γνωρίζει τή δουλειά του μέσα από τή γνώση τού ύλικού. Τά διδερένια έργαλεία ή τά έξαρτήµατα τών ξύλινων, είναι δου- λειά τού σιδηρουργού ή τού χαλκιά. Είναι γνωστή ή φράση: "χωριό πού δέν έχει παπά, δάσκαλο καί γύφτο, χωριό δέν είναι". Γύφτος είναι τό συνώνυμο τού χαλκιά, ή τέχνη κληρονομική, τό μαγαζί κοινο- τικό. Τά έργαλεϊα είναι τού χαλκιά, τό ύλικό τού γεωργού, ή πλη- ρωμή σέ είδος, άν είναι γεωργός "στ'άλώνια" άν είναι κτηνοτρόφος "στά γάλατα". "Ως πρίν τούλάχιστο τόν Α΄Παγκόσμιο Πόλεμο, ή συ- ναλλαγή γίνεται σέ είδος. Δέ σημαίνει όμως αύτό ότι έχουμε νά κά- νουμε μέ μιά οίκονομία, φυσική κλειστή, μή χρηματική εφόσον ό φό- ρος είσπράττεται σέ χρήμα. Στό σημείο αύτό θά πρέπει ίσως νά τονίσουμε τή σημασία πού έχει τό σίδερο στήν παραδοσιακή κοινωνία σάν έκφραση δύναµης καί στε- ρεότητας. 'Ανάλογη είναι καί ή σημασία του καί στήν άρχαία "Ελλά- δα όπως φαίνεται στά όμηρικά έπη. Kai οί σημερινές εύχές"σιδερέ- νιος", "σιδεροκέφαλος" κτλ. έχουν χάσει τή συμβολική τους σημασία, πράγμα φυσικό. έφόσον τά σύμβολα είναι κατανοητά γι αύτούς πού τά δημιούργησαν καί τά χρησιμοποιούν, ωστόσο απηχούν παλιά πίστη στή δύναμη τού σίδερου. Πολλά από τά σιδερένια, τά γεωργικά καί τά τής ύφαντικής έργα- λεία, είτε μεµονωμένα, είτε συνδεμένα μέ τίςάντίστοιχες παραγωγικές τους δραστηριότητες, συνδυάζονται μέ µαγικές πράξεις καί δυσειδαι- μονίες. ΄Εφόσον ή τεχνική είναι άνεξέλικτη, οί μακικές πράξεις εί- ναι ένας τρόπος να έλέγξει ό άνθρωπος τή φύση. Τά έργαλεία άύτά δηλαδή, συνδέονται μέ ενέργειες πού σκοπό έχουν ή νά διώξουν άπό τόν άνθρωπο κάθε κακό, θεομηνία, άρρώστια, μάγια ή νά τόν προφυ- λάξουν γιά νά μή τού συμβούν. Στήν περίπτωση µάλιά&ήτών σιδερέ- νιων εργαλείων όπως τό γουδοχέρι, τό φτυάρι , ή µασιά κ.ά. έχου- µε καί τήν πίστη (ότι μεταδίνουν δύναμη, όπως γιά παράδειγμα, στήν Κίμωλο όταν λεχώ σηκωθεί γιά πρώτη φορά άπό τό κρεββάτι της, πατάει ένα μαχαίρι. ΄Από τά σιδερένια έργαλεία αύτό πού συγκεντρώ- νει όλες τίς ίδιότητες είναι τό µαχαίρι καί μάλιστα τό μαυρομάνικο. 'Από τά γεωργικά, τό σπουδαιότερα άπό αύτή τήν άποψη, έκτός άπό άξίνα, τσάπα, δρεπάνι καί ζυγό, είναι τό ύνί τού άλετριού. Γιά πα- ράδειγμα, κυρίως τό ύνί μετατρέπεται σέ σύμβολο γονιμικό όταν τοπο- θετείται στό κατώφλι τού καινούριου σπιτικού γιά νά τό πατήσει ή νύ- φη ή νύφη καί γαμπρός μαζί. 'Ο συμβολισµός αύτός είναι πανάρχαιος στήν 'Ελλάδα καί ό παραλληλισμός τής καλλιέργειας τύύέδάφους μέ τήν τεκνοποιία έκφράζεται μέ τό "έπ'άρότφ παίδων γνησίων" πού αποτελεί τό σκοπό τού γάμου. Συγκεντρωµένα παραδείγματαάπό μαγικές πράξεις µέ σιδερένια καί γεωργικά εργαλεία, βλ.: Α.Παπαμιχαήλ, Τά μέταλλα είς μαγικάς καί δυσειδαίμονας ένεργείας, KEEA, 17, 1964, σ.6 8—104 καί Κ. Ρωμαίου, Τό ύνί κατά τόν γάμον Λα, &, 1923, σ.346-368. 'Από τά έργαλεία τής ύφαντικής, αύτά πού συγκεντρώνουν τίς πε- ρισσότερες μαγικές δυνάμεις είναι ή ρόκα, τό άδράχτι καί γενικά τό κλώσιμο τής κλωστής, μέρη τού άργαλειού όπως τό άνΌ:καί κυρίως τά μιτάρια. Γιά παόάδειγμα, η ρόκα καί τό άδράχτι πού βάζουν στό προ- σκεφάλι τού νεογέννητου, γίνονται σύμβολα προφύλαξης άπό τό κακό μάτι. "Ενα παράδειγμα άπό τή Λευκάδα: "Απαγορεύεται να πάει γυ- ναίκα γνέθοντας στό αλώνι, όσο διαρκεί ό άλωνισμός, γιατί είναι ξωτικιά, διώχνει τόν άνεμο καί δέν µπορούν νά ξαναμίσουν. Παρα- δείγματα συγκεντρωμένα γιά τά έργαλεία τής ύφαντικής, στό βορειο- ελλαδικό χώιρο, βλ. : "Αλκ.Κυριακίδου-Νέστορος, Τά ύφαντά Μακε- δονίας καί Θράκης, EOEX, "Αθήνα 1965. Αύτά τά έργαλεία λοιπόν, φανερώνουν καλά τόν τρόπο σκέψης τού ανθρώπου στήν παραδοσιακή κοινωνία γιατί, τά άγροτικά έχουν τήν πιό αργή εξέλιξη από άλλα καί είναι προύπόθεση γιά τό μοναδικό στήριγμα ζωής στόν έλλαδικό χώρο, τήν άγρρτική οίκονομία. Τά ύφαντικά για- τί τά χειρίζεται σχεδόν αποκλειστικά ή γυναίκα, τό πιό συντηρητικό στοιχείο στήν παραδοσιακή κοινωνία. 'Η γεωργική οίκονομία στόν παραδοσιακό πολιτισμό είναι βασικά οίκογενειακή, δηλ. ιοίκονομία έπιβίωσης καί, συνεπώς οί σταθερές της άξίες βρίσκονται σέ άμεση σχέση μέ τή φύση τήν τύχη καί τό προσωπικό έργο. Τό προσωπικό έργο, έφόσον τήν τύχη δέν μπορεί νά τήν αλλάξει κα τή φύση δέν προσπαθεί νά τήν αλλάξει, έξασφαλίζει, μέ τή βοήθεια τών έργαλείων, τή σχετική οίκονομική αύτάρκεια στόν άνθρωπο. Γι αύτό καί ανάλογη είναι ή συμπεριφορά του στά πιό αναγκαία άπό αύτά. Γιά παρά- δειγμα, ένα άπό τά πολλά έθιμα τών Χριστουγέννων τής Πρωτοχρονιάς καί τών Φώτων στό Δρυμό Μακεδονίας, είναι τό "θύκνιασμα" τής πίττας καί τών γεωργικών έργαλείων. "Εκτός από τό ότι άνάμεσα στά ζυμαρένια όμοιά κατά στήν έπιφάνεια τής πίττας πού θυκιάζουν είααι καί άλέτρι μέ βό- δια, όσο διαρκεί τό θύμιασμα, τοποθετούν στήν άναμµένη έστία ένα άπό τα κύρια μέρη τού άλετριού. "Επιπλέον, αφού θυμιάσουν τήν πίττα, θυ- μιάζουν καί τά γεωργικά έργαλεία, τά ζώα καί τό στάβλο. "Επίσης, στή Ρόδο μέ τό τέλος τού θερισμού κι ύστερα άπό όρισμένες "τελετουργικές" διαδικασίες, όλοι οί θεριστές φιλούντά δρεπάνια τοποθετημένα σέ σχήμα σταυρού. Στή Στενήµαχο τής "Ανατολ. Θράκης - φηµισμένη γιά τ"άμπέλια της - στήν είκόνα τού προστάτη τού τρύγου άγ.Τρύφωνα, αφιέρωναν ασημένια όμοιώµατα άπό έργαλεία δουλειάς, σβανάδες, κλα- δευτήρια κ.ά. Είδική λοιπόν προσοχή καί μεταχείριση τύχαιναν τά έργαλεία πού σχετίζονταν µέ τήν κυριότερη παραγωγική δραστηριότητα κάθε τόπου. Τά έργαλεία έπίσης συνδέονται µέ τόν τρόπο ζωήςτής οίκογένειας καί τής κοινότητας. Στήν οίκογένεια, άπαιτούνται πολλά χέρια καί πολλή δουλειά έπειδή ή απόδοση τών έργαλείων είναι μικρή καί αργή. Πολλά παιδιά σημαίνουν πολλά χέρια. Στό σημείο αύτό, θά πρέπει νά θυµίσουμε πόσο ούσιαστικός γιά τήν αγροτική οίκονομία είναι καί ό ρόζος τής γυναίκας. Στήν κοινότητα, τά ατελή μέσα προύποθέτουν κοινή συμμετοχή σέ δουλειά όπως στό χτίσιμο ένός σπιτιού, στό σκάψιμο τών άμπελιώγ,στό θερισμό. "Αλλά καί κοινή συμμετοχή νά μήν ύπήρχε, ύπήρχε κοινή ζωή κατά τή διάρκεια τής δουλειάς. "Αμεση συνέπεια είναι, έθιμα καί παιχνίδια . Τά σύγχρονα έργαλεία καί οί καινούριες μέθοδοι γεωπο- νίας είναι αίτία πού δέν ζούν πολλά άπό αύτά. Καί, είναι γεγονός, ότι όσα άπό τά έργαλεία άντικαταστάθηκαν γρηγορότερα, τά έθιμα πού αντιστοιχούσαν στις παραγωγικές τους δραστηριότητες, Ξεχάστηκαν πιό γρήγορα. "Αναφέρουμε δυό πολύ ένδιαφέροντα παιχνίδια πού παίζονταν στήν Κύπρο μέ δρεπάνια στό θερισμό: α) T6 παιχνίδι τού λαγού καί τού κυνηγού: Παιζόταν μέ δυό θεριστές μεγάλης άπόδοσης, ένα μεγαλό- σωμο πού ύποδυόταν τόν κυνηγό κι ένα μικρόσωμο, τόν λαγό. Θερίζοντας καί οί δυό, ό κυνηγός προσπαθούσε νά πιάσει τόν λαγό, ώσπου ύστερα άπό έλιγμούς, φαινόταν πιά γιατί είχαν θεριστεί άρκετά στάχυα, σκότω- νε στά ψέμματα τό λαγό. β) Τό παίξιμο τού δρεπάνιού: Συνήθως μιά όµάδα θεριστές, θερίζουν τά κοινοτικά χωράφια μέ τούς ήχους τής μου- σικής προσπαθώντας νά έπιδείξουν χάρη καί γρηγοράδα έκτοπίζοντας ό ένας τόν άλλο. Φυσικά ποθ… , άποτελείωναν κανονικά τό θερι- σμό στά χωράφια αύτά. "Ερχόμαστε τώρα στό θέμα τής όνομασίας τών έργαλείων από τόπο σέ τόπο στόν 'Ελλαδικό χώρο. Δέν ύπάρχει κανενός είδους συγκριτική τυπολογική µελέτη τών έργαλείων γιά νά μάς όδηγήσει. "Από όσα παρα- δείγματα μάς είναι γνωστά, διαπιστώνουμε: α) "Οτι π λλά έργαλεία δια- τηρούν τό ίδιο όνομα µέ τά άντίστοιχα άρχαία, άκολουθώντας τή φυσική έξέλιξη τής γλώσσας. "Αλλωστε τά έργαλεία είναι τά ίδια σχεδόν σ" όλόκληρη τήν ίστορική ζωή τής "Ελλάδας άπό όσο ξέρουμε άπό γραπτές πηγές καί άπεικονίσεις σέ άγγεία, στήλες ή χειρόγραφα. "Εκτός άπό τά γνωστά παραδείγματα (σωόνδυλος, άτρακτος κ.ά.) χαρακτηριστικό είναι τό παράδειγμα τής ρόκας (άρχ. ήλακάτη). Στήν Κάρπαθο λέγεται άλεκατά στή Ρόδο άλακάτη. β) ότι ύπάρχει μεγάλη ποικιλία σέ έργαλεία πού προορίζονται γιά τήν ίδια χρήση, αλλά δέν παρουσιάζουν τήν ίδια μορφή παντού. "Αποκο- νώνουμε ένα άπό τά τυροκομικά έργαλεία γιά παράδειγμα. Είναι αύτό γιά τήν παρασκευή τού βούτυρου. ‘H πιό συχνή μορφή του είναι ένας κά- δος ώς 1 µ. ύψος κωνικός, μέ διάκ.βάσης 20-28 έκ. καί μικρή 12-14 έκ. Συμπλήρωμά του είναι ένα ξύλο πού ξεπερνάει στό ύψος στό σκεύος γιά νά πιάνεται εύκολα όταν βρίσκεται μέσα. Στήν κάτω άκρη του σφηνώνεται ένας κύλινδρος μέ έγκοπές ή ένας δίσκος διάτρυτο ς. 'Η &όήση του άπλή: Πιάνεται µέ τά δυό χέρια κι άνεβοκατεβαίνει στό σκεύος πού ύπάρ χει γάλα, ώσπου ν"άρχίσει νά χωρίζει τό βούτυρο. "Εχουμε λοιπόν: Κα- ράμπα-Καραμπόξυλο (όρεινή Αίτωλία), βούρτσα-βουρτσόξυλο (.πεδινή Αί- μπούτνος-μπουτνόξυλο (Ρουμλούκι), καρδάρι-καρδαρόΞυλο (΄Ανατ.Θράκη), κάδη-δάρτης (΄Ηλεία), κοπανόκαδος ή τραμπουλίτσα ή βούρτσα("Ηπειρος), άγκαίδι ή τσαλ(α)κάνη-φρούα ή φλούδα ή καδόξυλε (Τσακωνιά). Τό Ξυλαγγ" στόν Πόντο γιά τήν ίδια χρήση είναι ένας κάδος σέ σχήμα έπιμυκημένου βαρελιού ό όποίος κρέμεται από τήν οροφή μέ δυό θήλειές σ"όριζόντια θέση. T6 toupBavIL) ("Ανακού Καππαδοκίας) είχε διαφορετική μορφή: 'Ενα μεγάλο πήλινο δοχείο σέ σχήμα στάμνας μέ δυό λαβές στή μέση καί μιά μικρή τρύπα κάτω από τόν πλατύ λαιμό. Γιά να τουρβανίσουν τόν άθο(=καϊμάκι), μάς λέέιό Θαν.Κωστάκης στό βιβλίο του για τήν "Ανακού, έκλειναν καλά τό στόμιο τού τουρβανιού µέ δέρμα, άπλωναν μέσα στό δωμάτιο χοντρά στρώµατα, έγερναν δίπλα τό τουρΒάν, γονάτιζαν οί γυ- ναίκες, τό πιαναν &π'τά φτιά καί τό κυλούσαν τρανταχτά ώσπου νά ξεχω- ρίσει τό βούτυρο.! Ντουρβόνι ("Ανατολική Θράκη). Στή Ρόδο χρήσιμο - ποιούν τή λακάνη;Ξκεύος ανοιχτό στό όποίο ταράζουν το γάλα μέ ξύλινο κουτάλι. Στήν Εώ καί στή Νάξο χρησιµοποιούν άλλα σκεύη αλλά δέν βγα- ζουν βούτυρο παρά διάφορ α είδη τυριών. Kai να σπφτεί κανείς ότι ό κατάλογος δέν είναι πλήρης. γ) ότι τά πιό απαραίτητα έργαλεία, ίδααίτερα τα κύρια µέρη τους, έχουν τήν ίδια όνομασία από τόπο σέ τόπο μέ τίς αναμενόμενες τοπικές γλωσσσικές παραλλαγές, Γιά παράδειγµα, τό έργλαείο άλωνισμού ή δο- κάνα στή Θράκη μόνο: 'Αλοκάνη (Τσακήλι), Ντουκάνα (κπερ.Διδυμοτείχου), Δουκανσ"(Λουλεβουργάς "Αν. Θράκης). "Αντίθετα τα συμπληρωματικά τους στοιχεία ή τα μέρη πού τά αποτελούν, παρουσιάζουν μεγάλη ποικιλία. Γιά παράδειγµα ή έντομή πού ύπάρχει στό ένα άκρο τού άδραχτιού λέγε- ται δόντι (Αίτωλία), τσούνα (Σάµο), κόκκα (Σκιάθο). 6) ότι σέ μερικές περιππώσεις ύπάρχει πλούσιο λεξιλόγιο μέ θαυ- μαστή σαφήνεια πού σέ ξαφνιάζει. 'Ενδεικτικά αναφέρουμε τό γεγονός ότι στήν κο καί στήν Αίτωλία όλα τά καρφιάπού χρησιμοποιούνται γιά τό άλέτρι έχουν διαφορετικό όνομα. Α' "Εργαλεία τής παραγωγής. 1.-Τά σχετικά µε τήν καλλιέργεια τής έξοχής. ΄Εκτός από τα εργαλεία τά σχετικά μέ τήν προετοιμασία τής γής, ή καλλιέργεια τών δημητρια- κών κυρίως παρουσιάζει εργαλεία, μέ τήν έννοια πού είπαμε, καί τά όποία έχουν πάψει να χρησιμοποιούνται σήμερα. α… Ξέ:ΞκεΞιΕέ…μέ…Ξή!…Ξ99ΞΞ9ικ99ές-ΞΞε-τΞς. Ξυλάλετρο ή άροτρο: Τρία είναι βασικά τά Ξύλα πού τό αποτελούν: α) T6 κουντούρι ή άλετροπόδι ή ποδάρι µήκους 1,20 μ. συνήθως. Πρέ- πει νά είναι άπό ανθεκτικό ξύλο. 'Η μιά του άκρη κάμπτεται σέ άμ- βλεία γωνία πρός τά επάνω, ενώ τό μεγαλύτερο τμήμα του ακουμπάει στό χώμα καί καταλήγει σέ μυτερή σιδερένια απόληξη τό ύνί, τό όποίο εξέ- χει από τό ξύλο 17-20 εκ. β) 'Η χερολάβη ή νούρος ή έχερη ή άνθρω- πος τού άρότρου. 'Αποτελεί τή λαβή τού άλετριού μήκους 1 μ.περίπου, προσαρμόζεται στήν ελεύθερη άκρη τού κουντουριού. γ) T6 σταΒάρι ή βουλά ή γούλα ώς 2 μ.περίπου. Σπάνια είναι μονοκόμματο γιατί είναι δύσκολο νά βρεθεί έτοιμο τό σχήμα του πού μοιάζει μέ ραχοκκοκαλιά αλό- γου, δηλ.καμπυλωτό στήν αρχή, σιάζει κατόπιν καί τέλος καμπυλώνεται αντίθετα πρός τά επάνω. "Η μιά του άκρη προσαρμόζεταιστή συμβολή τών δύο αλλων ενώ στήν άλλη προσαρμόζεται ό ζυγός όπου ζεύονται τα βόδια. "Ολα τά ύπόλοιπα εξαρτήματα (σπάθη, φτερά κ.ά.) καί καρφιά Βοηδούν στή χρήση του καί στό ένωμα τών ξύλων. ‘H διαδικασία τής κατασκευής του αρχίζει μέ τό διάλεγμα τού Ξύλου, τό τσεκάρισμά του γιά να κοπεί στήν κατάλληλη εποχή, τό πελέκημα τών Ξύλων, καί τέλος τό μόνιασμά τους ώστε νά γίνει έτοιμο για |όργωµα, νά έρθει δηλ. τό άλέτρι στα ζύγια". ΄Εδώ χρειάζεται προσοχή στό σωστό σχήμα πού Gd έχει τό σταβάρι καί στή σωστή απόσταση τής σπάΘας (ύποβοηΘητικό Ξύλο τό όποίο στηρίζει τό σταβάρι στή χερολάβη). -12- Σέ όρισμένα όρεινά εδάφη έπικλινή ή άπομακρυσμένα καί μικρά τό ξυλάλετρο είναι άχρησιμοποίητο. ΄ΑντίΘετα σέ 4εύφορα καί πε- δινά έδάφη όπως π.χ. στήν Κύπρο, διακρίνουν κατηγορίες στό ξυ- λάλετρο καί στό ύπ΄άνάλογα μέ τήν άποδοσή τους. Στή Θράκη καί Θεσσαλία χρησιμοποιούσαν καί τό µεχάλετρο ή πουλούκι='Αλέτρι τον πλάσιο περίπου σέ μέγεθος άπό τό κανονικό, σέρνεται πάνω σέ δυό μικρούς τροχούς καί τό τραβούν 2-3 ζευγάρια Βάσια. Προστίθεται βέ- βαια καί τό σιδεράλεψρο ή παπάρα σιγά - σιγά. Ζυγός ='Απαραίτητο εξάρτημα τού Ξυλάλετρου όταν σέρνεται μέ- βόδια. ΄Αποτελεί ούσιαστικά τή Θήκη όπου περνούν τά κεφάλια τών βοδιών. Στήν πιό διαδομένη του μορφή σχηματίζεται άπό δυό παράλ- ληλα ξύλα μήκους 2 μ. περίπου, πού κρατιούνται σέ άπόσταση 30-40 έκ. μεταξύ τους µέ δυό άκρινά κά3ετα πρός αύτό ξύλα τίς ζεύλες καί άλλα δυό-τίς μεσόΞευλες σέ τόση απόσταση άπό τήν κάθε ζεύγλα, όση νά χωράει ό τράχηλος τού βοδιού. 'Από τό κέντρο τού επάνω μα- κρυού ξύλου µέ τή βοήθεια γάντζου ή σκοινιαύ έξαρτιέται 6 ζυγός στήν άκρη τού σταβαριού. 'Υπάρχει μιά έλευΘερία στήν κατασκευή καί στή μορφή του από τόπο σέ τόπο ανάλογα μέ τά πρόχειρα ύλικά πού είχαν στή διάθεσή τους. ‘0 ζυγός 601600 γιά νά χρησιμοποιηθεί συμπληρώνεται άπό τίς ξοίδοτριχιές ή ζευλοςάµατα πού δένονται στά κέρατα τόν βοδιών καί τή ξουκέντρα ή πλαστρουχκορράξδι: "Ενα μακρύ ξύλο 1-1,5Ο μ. μέ µυτερή άπόληξη ή καρφί στή μιά άκρη γιά νά κεντάει 6 γεωργός τά ζώα καί νά τά κατευθύνει καί μέ πλατιά καί λεπτή άπόληξη στήν άλλη γιά νά ξεκολλάει τή λάσπη από τό άλέτρι. Παρατηρείται μεγά- λη ποικιλία στήν όνομασία τής βουκέντρας καί τόν άπολήξεών της ά- πό τόπο σέ τόπο. Σβάρνα ή βωλόσυρο = Χρησιµο- ποιείται γιά νά ίσοπεδόνει ή νά σπάζει τούς Εώλους στά χωράΦια πού ετοιμάζονται γιά νά σπαρούν ψιµικά δηλ. καρπούζια, σουσάµι κ.τ.λ. 'Η δουλειά αύτή γίνεται άνοιξη µετά τό 3-4 όργωμα γιά νά κλείσουν τά αύλάκια καί νά διατηρείται ή έργασία τού χωραφιού, καθ δώς καί μετά τή σπορά των ψιμικύν ύστε τό χύμα νά εύναι λείο καί όμοιόμορφα τοποθετηµένο. Είναι ή ένα πλέγμα άπό κλαδιά σέ όρΘογώ- νιο παραλληλόγραμμο σχήμα, ή ένα άπλό σανίδι ή μιά άχρηστευμένη δοκάνα. Δένεται στό ζυγό. 'Ο γεωργός πατάει όρθιος έπάνω ή κάθεται - 13.. ή πππθετεί1κώ πρόσθετο βάρος έπάνω. 'Η ποικιλία άκριβύς αύτή δείχνει πόσο άπλά καί έμπειρικά κατασκευάζονται καί λειτουργούν τά έργαλεία. 'Υπογραμμίζω, στό σημείο αύτό μιά άσάφεια : Στήν κο βωλοσύρισμα είναι ή έργασία, βωλόσυρος τό έργαλείο ένδ ή λέξη βωλοκόπημα σημαίνει τό σπάσιμο τών βώλων πού γίνεται μέ τήν άξί- να πρίν άπό τό βωλοσύρισμα. Στήν Ρόδο όμως, βωλοκόπος είναι ότι καί 6 βωλόσυρος στήν κο. Σκαφτικά έργαλεία : ΄Από αύτά τά περισσότερα είναι γνωστά ά- τά βιομηχανικά ύποκατάστασά τους. Διεξοδική περιγραφή καί χρή- δέ συναντάει κανείς σέ λαογραφικές µελέτες παρά σέ έλάχιστες. 93 T6 ίδιο ίσχύει καί γιά τήν βυζαντινή έποχή. Τέτοια λοιπόν είναι τό ΞςαΞή.Τό άμφίστομο σίδερο άπό τό κέντρο τού όποίου περνάει ή ξύλινη λαβή, έχει τή µιά κόψη επίπεδη, τήν άλλη διχαλωτή. Χρησι- μοποιείται γιά δυσκολόσκαφτο έδαφος, άφού είπαμε, άντικαθιστά τό άλέτρι. 'H τσάπα ή άξίναΐ Τό σίδερο πού περνάει στήν ξύλινη λαβή είναι πλατύ κι έπίπεδο σάν φτυάρι. Είναι µοναδικό έργαλείο γιά τό σκάψιμο τών άμπελιύν, τών καπνών, όλόγυρα στά λιόδεντρα καί γενι- κά γιά τό σκάψιµο σέ άφράτο χύμα. 'Ο κασμάς;ή κιλούγκι : Στή φόρ- μα μοιάζει μέ τό τσαπί πού είναι λεπτότερος καί οί άκρες του μυτε- ρές. "Αλλωστε ή δουλειά του είναι ν΄άνοίγει λάκκους καί γί΄ αύτό είναι άνθεκτικότερο άπό τά άλλα δύο. Στά βασικά αύτά έργαλεία,μπο- ρούν νά προστεθούν καί άλλα μέ μικρές παραλλαγές, όπως ή τσαπούλα, τό σκαλιστήρι, τό δικέλι, 16 g¥b01oan1 κ. ά. β. Τά σχετικά µέ τή διαδικασία τής*παραγωγής : Δρεπάνι : ΄Εργαλείο γιά τό θερισμό τών σπαρτύν. "Αποτελείται άπό μιά σχεδόν ήμικυκλική λάμα, όδοντωτή στήν εσωτερική της πλευ- ρά καί άπό μιά κοντή ξύλινη λαβή. Μέ τό δρεπάνι θερίζουν άπό ψηλά. "Αλλη παραλλαγή είναι τό λΞλΞκξ. 'Η λάμα δέν είναι μονοκόματη, ό- δοντωτή καί ήμικυκλική άλλά άποτελείται συνήθως άπό δύο κοµμάτια σίδερο πού ένώνονται σέ άμβλεία γωνία. Μέ λελέκι θερίζουν άπό χα- μηλά κι'άγκαλιάζουν περισσότερα στάχυα. Λεπτομέρειες ύπάρχουν καί στήν φόρμα του οί όποίες άποτελούν όποστάγματα πείρας. Γιά παρά - δείγμα τό άνοιγμα τού τόξου τού δρεπάνιού ποίκιλε ανάλογα μέ τήν ήλικία τού θεριστή τουλάχιστον όσο ξέρουμε στήν κό καί στήν Κύπρο- μέρη σιτοπαραγωγκκά. … 14 _ £600 ή κοσιά :΄Αποτελεϊται άπό μιά μεγάλη, έλαφρά καμπύλη λάµα, προσαρμοσμένη στήν άκρη ένός μακρυού ξύλου. Χρησιμοποιεί… ται γιά τό Θερισμό χόρτου καί τριφυλλιού ίδιαίτερα. Πέ τήν κόσα δερύζει κανείς όρθιος κρατώντας την μέ τά δυό χέρια καί πιό γρήγο- ρα άπ΄ότι μέ τό δρεπάνι. ΠαλαΗαριά : Εοηδητικό έργαλεΈο, όχι απαραίτητο γιά τό Scout σμό. Είναι μιά Θήκη γιά τά τρία δάχτυλα τού άριστερού χεριού από έλαφρύ ξύλο (πλατάνι) γιά νά παίζεται εύκολα στό χέρι. 'Επιμυκη… µένη καθώς είναι άρκετά καί καταλήγει σέ καμπυλωτή μύτη, χωράει περισσότερα στάχυα. Θήκη γιά καθένα€άχτυλο είναι γνωστή στή Θρά- κη ίδιαίτερα καί λέγεται δαχτυλίδΞα. 'Η παλαμαριά μπορεί όπως στήν Τήνο ν΄άντικατασταδεϊ άπό μιά παλιά κάλτσα ή άπό άσπρο λινό ύφαν- τό πού προφυλάγει τό χέρι ως τόν βραχίονα όπως στήν κά καί Σύμη , τή χΞρα. 'Αλζω)νπετρα ή γιουβαρλάκ(ι). Είναι ένας κύλινδρος άπό πέτραΑΞ σπασμένο κίονα, ή ξύλο;8Ξξξξεται γύρω άπό ένα ξύλινο άξονα στίς δυό άκρες τού οποίου προσαρμόζεται, διχαλωτό στήν άπόληξή του, ξύ- λο. Αύτό ζεύεται στό ζυγό καί καθώς τά ζώα γύριζαν στό άλώνι,τό ί- σοπέδωναν. 4έ τό ίδιο έργαλεϊο έπίσης άλώνιζαν στή Θράκη τό κριθάρι, τή βρώμη, τή σίκαλη. Δοκάνη-: ΄Εργαλεϊο γιά τό αλώνισμα τού σταριού όπου δέ χρησι… μοποιούνμξάγζώα. Είναι μιά σανίδα πλατιά καί μακρυά 1,60-1,80X50 έκ. περίπου με'έλαφρά κυρτωμένη τήν έπάνω πλευρά της ή όποία ζεύεται στό ζυγό. Στήν κάτω έπιφάνειά της έχει σέ πυκνές χαρακιές αφηνω - μένες τσακμακόπετρες οί όποϊες άντικαταστά5ηκαν σταδαακά άπό μετάλ- λινες λεπίδες. 'Ο γεωργός άνεβαίνει έπάνω όρθιος ή προσθέτει κι έπι- πλέον Βάρος καί κατευθύνει τά ζωα. Σπάζουν έτσι τ΄άχυρα καί έλευδε- ρώνεται 6 καρπός όταν τόν πιέζουν οί τσακμακόπετρες. Διάκριση σέ -15- βοδίσια καί άλογίσια δοκάνη έχουµε σέ όρισμένες περιοχές όπως στή Θράκη. Δοκάνη γιά 16v άλωνισμό δέν χρησιμοποιείται σέ όρει… νά έπικλινή έδάφη καί σέ μικρά άλώνια. ΄Εκεϊ τό άΧώνισμα γίνεται μέ τα ζωα τά δποϊα δένονται καί γυρίζουν κυκλικά δεμένα σ΄ένα κεν- τρικό στύλο στό κέντρο τού άλωνιού. Δάρτης ή λιράδι ή διράδδι. Δυό κυλινδρικά ξύλα ένωμένα μ'ένα χοντρό σχοινί, μήκους 1 μ. περίπου. Μ΄αύτό χτυπούν τό στάρι όταν είναι μικρή ή ποσότηα ή ξεσπειρίζουν τό καλαμπόκι. Κρατώντας µέ τά δυό χέρια τό ένα, σηκώνουν τό χέρι ψηλά τό φέρνουν Βόλτα πάνω άπό τό κεφάλι καί κατεβάζοντας το απότομα, χτυπούν μέ τό άλλο ξύλο τά στάχια δυνατά κι έτσι ξεπετιούνται τά σπειριά. T6 έργαλεϊο αύτό μπορεί νά άντικατασταθεϊ άπό χοντρό ξύλινο σφυρί τόν κόπανο. Θρινάκι ή καρποθρίνακο ή καρπολόχι ή λιχνιστήρι : Είναι ένα μακρύ 1,50-2 μ. ιονόξυλο φτυάρι τό όποίο καταλήγει σέ 4—6 περόνες (χαλιά ή δόντια). Βασική του χρήση είναι γιά νά λιχνίζουν τά άλω- νισμένα δημητριακά. ΄Απαραίτητος προύπόθεση νά φυσάει άεράκι. Μπή- ζουν στό γέννημα τό θρινάκι κι΄ύστερα τό τινάζουν ψηλά. "Ετσι, 6 καρπός βαρύτερος πέφτει κάτω ένδ τό άχυρο τό παίρνει 6 αέρας σέ άλ- λο σωρό. Τά ύπόλοιπα τέτοιου είδους έργαλεϊα πού ή καταλήγουν σέ διχά- λα, ή σέ τρία ή καί περισσότερα δόντια καί χρησιμοποιούνται γιά νά λιχνίζουν τό άχυρο, γιά ν΄άνακατώνουν τά στάχια στό άλώνι όσο κρα- τάει τό άλώνισμα, παρουσιάζουν άσάφεια στήν όνομασία άπό περιοχή σέ περιοχή καί μικρές παραλλαγές πού ή περιγραφή τους, ξεπερνάει τίς δυνατότητες ένός άρθρου. Γιά παράδειγμα : Σύρτης, γιαμπάς, χιαμ- I Ξαδάκξ, δικράνι, τριςχτυλο, τρίχαλοζ σουρχκί, χραΗπςύλια κ.λπ. Εί- ναι καί τό υλό τυ ο μέ τό ίδιο μακρύ στέλεχος καί χρησιμοποιείται -16- γιά νά μαζεύεται τό λιχνισμένο γέννηµα. T6 άπλά αύτό έργαλεία χρησιμεύουν καί σάν μέτρο γιά τόν ύ- πολογισμό τής σοδειάς. "Εμπηζαν τό φτυάρι στήν κορυφή τού σωρού του σταριού καί μετρούσαν πόσες παλάμες, πόσα "χειροκράτια" ήταν ώς τό σημείο πού έφτανε τό άλωνισμένο στάρι. "Όσες παλάμες ήταν "τό- σα κβέλια (μονάδα μέτρησης ίση µέ 3ο όκ. περίπου) Θάταν τού στάρ΄ ή τού καλαμπόκ΄". Δρεμόνι ή ρεμόνι : "Ενα μεγάλο κόσκινο, διαμ. 50-70 έκ. μέ μεγάλες τρύπες γιά νά χωράει 6 καρπός, χρησιμεύει γιά τό τελικό καθάρισμά του. ΄Ανάλογα μέ τά ντόπια ύλικά καί τόν διαθέσιμο χρό- νο γιά τήν κατασκευή του, 6 πάτος ή είναι άπό δέρµα ή τεκεδένιος ή συρμάτινο πλέγμα. Λούρος=ή…τέμπλα ή ντέμπλα : "Ενα μακρύ κυλινδρικό ξύλο. Χρη- σιμεύει σέ όρισμένα μέρη γιά τό "ράβδισμα" τής έλιάς, γιά νά πέσει δηλ. 6 καρπός χωρίς ώστόσο νά είναι αύτός 6 μοναδικός κι 6 ένδε - δειγμένος τρόπος γιά τό μάζεμα τής έλιάς. ΝτέΕπλα στή Μ. "Ασία 6- νόµαζαν τό μεγάλο ξύλο ώς 5 µ. καί ντεµπλί, τό μικρότερο ώς 2 μ. 'Απομονώνουμε τόν τρόπο χρήσης αύτού τού πιό απλού έργαλείου γιά νά δούµε πόσο πολύτιμη είναι ή έμπειρική γνώση τής δουλειάς."Θέλει τέχνη νά χτυπάς. Δέν κάνει νά χτυπάς καρσί (άντικρυστά) τό δέντρο γιατί σπάνε τά φυλλίζα. "Ανα τά σπάσεις, θά κάνει 7 χρόνια νά ξανα- δώσει καρπό. Πρέπει νά χτυπάς κατά πού γέρνει τό δέντρο, νά χτενί- ζεται. 'Οχι ντίκικα (άπότομα). "Εχει κλαδιά πού τά κουνάς, έχει άλ- λα πού θέλει νά τά χτενίζεις". Γιά τή διαδικασία τής παραγωγής τού λαδιού χρησιµεύουν τά έ- λαιοχριβεϊα, ξεκινώντας άπό τά πιό άπλά πού κινούνται μέ τή ζωϊκή ένέργεια ώς τά πιό έξελιγμένα τά δποία όμως δέν άποτελούν έργαλεϊα. 'Ωστόσο παράλληλα µέ τά πιό άπλά άπ΄αύτά χρησιμοποιούσαν κι ένα έρ- &)µ€ι… &. ιςψη;… … 40… …Έ€6κ ό)! &Π8ΨωΜα΄ , …ζ|ιυ?1κι1/;?2κΈ& - 17 … γαλείο σάν τό χερόμυλο πού θά δούμε πιό κάτω. ΄Ηταν τό λιοτςίΘι ή λιοτρίφτης. Δηλ. μια πέτρινη γούρνα όπου έβαζαν τίς έλιές καί Ώς πίεζαν μέ μιά άλλη στρόγγυλη πέτρα. ΄Από τήν πίεση, έβγαινε "τό ζυμάρι", ό πηκτός πολτός τής έλιάς. Αύτό τό έβαζαν σέ σακκού- . , » Ν , | | | …ωΜρ'ο ' , λια και γιά να εγει το λαδι το πιεςαν στό €23193943€ΞΒ% T0 ξυλινΟ Με… «ο… I | | - I … | , , " , ξϊ349ια4ξαψσ βασιζεται στο ανεδοκατεβασμα και την πιεση μιας Eu - λινης πλάντρας μέ τή βοήθεια δυό άκρινών ή ένός μεσαίου άδραχτιού I ' "|", τα , … : ι .. | &" α΄" - και των μοχλων τους σ€!ι=Ξίαω.ακίνηταη πλάντρα. h κατω ' αντρα μπο pet νά ήταν καί μέσα σέ κάδο. T6 ίδιο Ξύλινο πιεστήριο χρησιμοποι- ) ΄ ούσαν ο τσίπουρο. 2. Τά κτηνοτροφικά Τά έργαλεϊα πού σχετίζονται μέ κτηνοτροφικές άοχολίες είναι τό ίδιο απλά καί λίγα γιατί τά περισσότερα είναι σκεύη, είτε πρό- κειται γιά σπιτική κτηνοτροφία άπό τόν ίδιο τόν γεωργό, είτε γιά ύ- παίθρια είτε γιά πλατύτερη νομαδική κτηνοτροφία των μεγάλων τσε- λιγγάτων καί κοπαδιών ή όποία άναπτύχθηκε ίδιαίτερα στά χρόνια τής Τουρκοκρατίας. T6 κυριότερο εργαλείο τού τσομπάνηΐ τό δεξί του χέρι, είναι ένα µαχαιράκι. "Δώσε ένα ξουράφι πόχεις γιά πέταμα, στόν τσομπάνο νά τόν κάνεις φίλο". Ναζί μέ τό μαχαιράκι έχει καί τό κ9πίδι ή µπι- νέλι, ένα στριφτό μαχαιράκι γιά νά κοιλαίνει τόΞύλο, τρυπητήρι, σουβλί άκένι κ.ά. Μ'αύτά τά έργαλεϊα μετατρέπει τά ξύλα σέ κουτά- λια σκεύη, ρόκες, σφοντύλια, γκέίτσες, σφραγίδες δηλ. φτιάχνει έρ- γαλεϊα χρήσιμα στή γυναίκα, στόν ίδιο, στό σπίτι. Σέ τέτοιου εί δους άντικείμενα - έργαλεϊα άν κοντά στήν έμπειρική γνώση, κοντά στή γνώση τού ύλικού προστεθούν κι ή προσωπική έπιδεξιότητα καί τό μεράκι τού βοσκού μετατρέπονται σέ άντικείμενα τέχνης. Αύτά . ..18- βέβαια άποτελούν έργαλεία μεταποίησης, ώστόσο έπειδή είναι άπα- ραίτητα κυρίως στό βοσκό τά παραθέτουμε έδώ. "Απαραίτητα εργαλεία στόν βοσκό, σιδερένια, είναι τά ψαλίδια Είναι χρήαμα γιά τήν "κουρά" τών προβάτων ή τών γιδιών. Είναι συ- νήθως µεγάλα, δυσκολομεταχείριστα άπό άλλον, ποικίλα σέ φόρμες καί όνομασίες (πρατοψάλιδα, προβατοψάλιδο, τραοψάλιδο, τσιπίδα, μαντροψάλιδο κ.λ.π.). ΄Από τά τυροκομικά σύνεργα, τά περισσότερα είναι σκεύη κι ό- χι έργαλεϊα. Ξεχωρίσαμε, μέ άφορμή τήν όνομασία, τό σκεύος μέ τό άνάλογο έργαλεϊο του γιά τήν παρασκευή τού βούτυρου. Τά ύπόλοιπα έργαλεία εΒαι κλαδιά, ξύλα πελεκημένα ή μή, κουτάλες πού όμως πα- ρουσιάζουν μεγάλη ποικιλία καί λεπτομέρειες στή φόρµα καί στήν ό- νομασία τους καί στή χρήση τους άπό περιοχή σέ περιοχή. 3.- Έά μελισσοκοµικά ‘H μελισσοκοµία γνωστή άπό παλιούς χρόνους στήν 'Ελλάδα έχει μείνει στό σύνολό της, καθώς καί ή άλιεία, άνεπηρέαστη άπό Ξένες έπιδράσεις. Γιά τή διαδικασία τού τρυγητού πού γίνεται μιά φορά Αύγουστο - Σεπτέμβριο καί δεύτερη, άν είναι δυνατά τά μελίσσια,τό Φεβρουάριο, χρειάζονται εργαλεία πού είναι βασικά είδη μαχαιριών. Μελισσομάχαιρο ή σµηναροµάχαιρρ ή ζήµελευτέρ'(Ήόντος) : Μα- χαίρι σιδερένιο μέ μακρυά λαβή 40 έκ. περίπου καί πλατιά καί γυρι- στή λάμα γιά νά Ξεκολλιούνται μέ προσοχή οί κυρήθρες άπό τήν κυ - ψέλη. Στραβοµάχαιρς : Μικρότερο μαχαίρι γιά τό ξεκαπάκωμα τής κυ- ψέλης Σιλβίδ (ι) : "Αλλο είδος κυρτού καί γυριστού μικρού μαχαι - ριού. Καπνολόγςς-ή…µελισσογάστρι : "ένα θραύσμα από άγγεϊο ή κά- ποιο άλλο δοχείο όπου άνάβουν φωτιά σέ ξεραμένα μανιτάρια ή κοπριά -19.. βοδιών ή βαμβακερά πανιά, τά όποία τοποθετούν μέσα. Τό µεταφέρουν καί καπνίζουν τήν κυψέλη πού θέλουν νά τρυγήσουν γιά νά όδηγήσουν έτσι τό σμήνος τών μελισσών σέ άλλη. Χρησιμοποιούνται φυσικά καί άλ- λα έργαλεία,γιά διευκόλυνση τήςιελισσοκομικής διαδικασίας, όπως τα: νάλια, κλαδευτήρι κ.ά., όχι άποκλειστικά µελισσοκοµικά. 4." Τά αλιευτικά καί τού κυνηγιού T6 έπάγγελμα τού ψαρά στήν παραδοσιακή κοινωνία τών παµαποτά- μων, περιοχών τό άσκούν οί ίδιοι οί γεωργοί γιατί δέν άρπεϊ γιά έπι- βίωση. Είναι έπάγγελμα βοηθητικό γιατί άπασχολεί έποχιακά τόν γεωρ- γό. Τά έργαλεία είναι τού ψαρά, τά περισσότερα τά συναρμολογεί μό… νος του, έκτός βέβαια άπό τά άγκίοτρια, τίς σιδερένιες λάμες άπό τ τά καπάκια … τό άρχαιότερο έργαλεϊο τής ψαρικής … καί τά νήματα γιά τά δίχτυα. Λίγα έξοδα, πολλή γνώση, πολύς κόπος άπαιτούνται γιά νά γίνουν. Μεγάλη είναι ή ποικιλία παραλλαγών περισσότερο ή λιγότερο σύνθέτων πού βασίζονται στά διαφορετικά μεγέθη διχτυών, στό διαφο- ρετικό πάχος νημάτων, στόν άριθμό τών βαριδίων καί στά στεφάνια άπό βέργες ή άπλές βέργες, λυγαριάς συνήθως, πού είχαν. Τέτοια είναι έκτός άπό τό καλάΕι καί τό ΕΞΞΞχΞάρι, 6 κρίκος τό κοφίνι ή κόφΞ παλιότερα, τό πεζόβολο, τό νταςύλι, τό χταχλιάνι 6 gg10udg, 16 3g— ραχάδι. ή ΞςΞμπίτσα κ.ά. Δέν είναι όμως δυνατό νά περιγραφούν γιατί άπαιτούν καί τόν τρόπο ψαρέματος έκτος άπό τήν περιγραφή τους. Τά πράγματα αλλάζουν στά νησιά καί στίς παραθαλάσσιες περιοχές όπου τό ψάρεµα αποτελεί τρόπο ζωής κι άπασχολεί τούς άνθρώπους σέ ό- λες τίς σχετικές μέ τό ψάρεμα έκδηλώσεις δηλ. άλΦευτιίκά συγκροτήματο καταβοκύρηδες, έμπόρους, βαγενάδες πού ότιαχναν τά βαρέλια γιά τά παστά κ.ά. Τά έργαλεϊα, καί στήν περίπτωση αύτή, βασίζονται στά ίδια ύλι- κά ώστόσο είναι πιό άποδοτικά καί χρησιμοποιούνται άπό περισσότερα -20- άπό ένα - δυό άτομα. Τέτοια είναι μέ σειρά άπόδοσης καί άρχαιό- τητας ή καθπΞή - έργαλείο τής φτωχολογιάς - η συρτή, τό παραχά- δι µέ παραλλαγές στή χρήση, ή τράτα διαφόρων είδών. "Ακόμη τό χρί - χΞί κι ή άνεμότρατα τά όποία είναι καινούργια έργαλεία στό Λίγαίο, φερμένα άπό τήν 'Ανατολή, τή Μαύρη θάλασσα καί τήν Προ - ποντίδα, τά ΕανωΕένΩ.δίχτυα κ.ά. Καί 16 κηνήγι στήν παραδοσιακή κοινωνία άποτελεί βοηθητική άπασχόληση. Τά έργαλεία έκτός άπό τά παλιού τύπου όπλα είναι διά- φορες παχίδες…γιά άχριοπούλια πού χειρίζονται παιδιά, άλλες γιά ζώα, άπόχες κ.ά. "Ολα αύτά όμως δέν είναι κατανοητά χωρίς τήν ό- λη διαδικασία κατασκευής καί χρήσης τους. Β. ΄Εργαλεία μεταποίησης 1. T6 "γυναικεία" δηλ. όσο ξεκίνησαν συνδεμένα µέ χυναικεία άΤί ΄΄ όλ . α. Τού σπιτιού. Χερόµυλος : Είναι άπό τά πιό πρωτόγονα έργαλεία. Δυό στρογγυ- λές πέτρες μέ τρύπα στό κέντρο, ή μιά πάνω στήνάλλη, τό άποτελούν. 'Η έπάνω σ΄ένα σημείο τής έπιφανείας της έχει καί μιά άλλη τρύπα όπου μπαίνει ένα κομμάτι ξύλο έτσι ώστε νά πιάνεται άπό τό ξύλο, νά περιστρέφεται καί νά σέρνεται στήν έπιφάνεια τής κάτω πέτρας. Δέν τό χρησιμοποιούν άποκλειστικά γυναίκες άλλά καί άντρες σάν βοηθητική έργασία. ΄Αλεθαν παλιότερα λίγο άπό τό καλύτερο άλεύρι πού προόριζαν γιά "λειτουργία" γιά νά είναι πεντακάθαρο κι έτσι εύπρόσδεκτο στόν Θεό. 'Η χρήση όµως αύτή Ξεχάστηκε καί άµβλύνθηκε ή τόσο δυνατή πίστη. Γνωστότερο είναι ότι άλεθαν σιτάρι χοντραλε- σμένο γιά νά φτθάξουν "πληγούρι"!"Αλεθαν έπίσης µύδι, πού τό χρησιμοποιούσαν γιά άρτυμα, άνακατωμένο μέ άχυρο γιά τήν τροφή τών βοδιδν. ΄Από τά ύπόλοιπα έργαλεϊα είναι όλα έντελδς άπλα ή καί αύτο- σχέδια ποικίλα σέ όνομασίες. Τέτοια είναι τα διάφορα γουδιά πέ - τρινα ή ξύλινα ή σιδερένια αργότερα ανάλογα καί μέ τή χρήση τους, τά διαφόρων είδών κόσκινα,ή ξύστρα, μέ τήν όποία Ξεκολλούν τό ζυ- μάρι, όταν κολλάει στό πλαστήρι. Είναι ακόμη τά σύνεργα τού φούρ- | Ν . , Ν 0 … , . | * Γ, 6- €Ψ ο ...' νου κοινοτικού ή οικογενειακού όπως το στραυλιστο…π, : ένα μακρύ ξύλο πού καταλήγει ή σέ μικρό κύκλο ή σέ πλατιά άπόληξη , χρήσιμο γιά νά τακτοποιούν τά άναμµένα ξύλα πρίν από τό φρόόνωσμα τού ψωμιού. T6 χερόφτυαρο ή φρορνόξυλο; Πλατύ κι επίπεδο φτυάρι μονόξυλο μέ μακρυά λαβή γιά τό ωρύρνισμα τού ψωμιού. 'Η πάν9 : υα- κρύ ξύλο μ΄ένα πανί δεμένο στήν άκρη του, γιά νά έχουν τή δυνατό- τητα νά τό βρέχσυν κάθε τόσο χρήσιµο για νά "πανίζουν" τόν φούρνο δηλ. νά τόν καθαρίζουν. β.- 13; οίκοτεχν΄ας . I Από τα διάφορα είδη τής οίκστεχνίας δηλ. πλεκτική, κεητητι- κή καί ύφαντική, µόνο ή ύφαντική παρουσιάζει αύτό πού λέμε έργα - λεία. "Αλλωστε ή ύφαντική είναι ή πιό σημαντική οίκοτεχνία καί ά- ποτελεϊ σταθμό στήν έλληνική οίκογενειακή ζωή. Για τήν ελληνική οίκοτεχνία 6 180g αί. είναι 6 αί. τού άργαλειού. Πρωτες ύλες τής ύφαντικής είναι κυρίως μαλλί, βαμβάκι, μετάξι, λινάρι καί καννάβι. ΄Από αύτές, 16 βαμβάκι, τό λινάρι καί τό καννάβι άπό νωρίς έπαψαν οί γυναίκες νά τίς κατερ-άζσνται στό σπίτι γιατί, τίς έβρισκαν έτοιμες, καλύτερες καί φτηνότερες στό έμπόριο. Γιά παράδειγμα, ήδη στά 1833, κατά μαρτυρία τού Thiersch, ή κατεργασία τού λιναριού σχεδόν έχει έξαφανιστεϊ, έτσι ώστε όλο τό πανί έρχεται άπό τό έδω- τερικό. Οί πρώτες κατεργασίες πού έπαψαν, είναι καί οί πιό επίπο- νες. 'Από αύτές ή πιό δύσκολη είναι τού λιναριού. Δέν είναι δυνατό -22... φυσικά νά περιγραφή άναλυτικά ή κατεργασία ώστόσσ ένδεικτικό τής δυσκολίας είναι ότι γιά τό "κόψιμο" μέ τήν μέλιγκα, 2 στρεµμάτων λιναριού, χρειαζόταν ένας μήνας δουλειά ολόκληρο τό είκοσιτετράω- ρο καί µάλιστα κατακαλόκαιρο. -----..)-" -..-.-.. '! λανάρα ή τά λανάρια ή τά χερόχτενα (Γιά 16 µαλλί). Μέ τό έργαλεϊσ αύτό τό οτεγνωμένσ μαλλί "λαναρίζεται" ή "ξαίνεται" όστε νά καθαρίσει έντελδς, νά μακρύνει, νά άφρατέψει, καί νά ξεχωριστεϊ σέ ποιότητες ώστε νά κλωστσύν χωριστά γιά ανάλογη χρήση. T6 πιό διαδσμένα είδη τής λανάρας είναι τό πυκνό καί τό άρύ ή γυφτολάναρσ. Τό πυκνό αποτελείται άπό δυό τα…, τό κινητό πού είναι μιά ξύλινη έπιφάνεια 20x30 εκ. περίπου, πού στήν έπάνω όψη έχει ξύλινη λαβή ένδ στήν κάτω καρφωμένο δέρμα μέ ψιλά σιδερένια δοντάκια 1-3 εκ. καί τό άκίνητο λανάρι. Τό άκίνητο λανάρι είναι μιά όμοια έπιφάνεια μέ σιδερένια δοντάκια, ή όποία άποτκεΞ τήν επάνω έπιφάνεια άπό τέσσε- ρα σανίδια σέ σχήµα όρδογώνιο παραλληλόγραμμο. Τό κάτω σανίδι εί- ναι µακρύ ως 1 μ. Σ΄αύτό κάθεται συνήθως ή γυναίκα, περνάει τά πό… δια της άνάμεσα στό πλαίσιο τών σανιδιών, βάζει μαλλί στήν έπάνω έπιφάνεια. "Υστερα πιάνει τό επάνω λανάρι, τό ακουμπάει στό κάτω καί τό σέρνει πρός τόν εαυτό της. T6 696 λανάρι έχει 2-3 σειρές δόντια άπό μεγάλα καρφιά πού έξέχσυν 10—12 έκ. ΄Αποτελεϊται ή άπό ένα µονάχα παραλληλόγραμμο πλαίσιο μέ δόντια στήν επάνω πλευρά του, όπότε τό μαλλί τραΒιέται με το χέρι " άπό δυό μικρότερα λανάρια μέ λαβές. ιό Ροδάνι ή παχγάνι στάΘράκηΔ' άνεµοδούρα στή Σάµο η" έκκοκι …- στήρας ή ΗπαΕπακοωάς στήν κό (Γιά τό βαμβάκι). ΄Εργαλεϊο γιά "ξεκκούκισμα" δηλ. τήν άφαίρεση τών σπόρων τού βαμβακιού. ΄Αποτελεΐται άπό δυό όμοιους Ξυλένιους κυλίνδρους µή - -23.. κους 40 εκ… Χ 2 έκ. διάμ. περίπου, οί όποΈοι στηρίζονται σέ δυό ξύλινα ύποστυλώματα ύψους 40 εκ. περίπου. οί κύλινδροι είναι το… ποδετημένοι ό ένας πάνω στόν άλλο όριζόντια, έτσι πού νά εφάπτον- ται καί νά μπορούν νά περιστρέφονται 6 κα&ένας γύρω άπό τόν άξονά του, αντίστροφα όµως 6 ένας άπό τόν άλλο. Οί κύλινδροι κινούνται μέ μιά λαβή προσαρμοσμένη στήν άκρη τού κάτω κυλίνδρου. 'Η γυναίκα ? πού ήΞελε νά ςεκκσυκίσει, καθόταν κάτω, περνούσε τά πόδια της από τούς κυλίνδρους γιά νά είναι στερεό τό έργαλεϊο έπαιρνε λίγο βαµ3ά… κι τό τοποθετούσε ανάμεσα στούς κυλίνδρους, γύριζε μέ τή λαβή όπό- τε ό κάτω κύλινδρος μετάδινε, με τό κοχλιωτό του άκρο, τήν κίνηση αντίστροφη στόν έπάνω. Μέ τίς στροφές τό βαμβάκι περνούσε άνάµεσά τους καί καθώς ό σπόρος δέ χωρούσε άνάμεσά τους, έπεφτε κάτω. εεξέει-κέ-Ξέ-49199ει-ό-εΞΞιΞειΞπεέ (Γιά τό Βαμ3άΗι) "Εργαλείο γιά τό "στοίβασμα" ή "κόψιµο" τού βαμβακιού δηλαδή κάνει ότι τό λανάρισμα στό μαλλί. Τό δοξάρι είναι ένα ξύλο κυρτω… μόνο ύδιαίτερα στό ένα του άκρο σάν τόξο. Στό άλλο άκρο έχει καρ- φωμένο ένα σανίδι lOXlO εκ. περίπου. Τά δυό άκρα τού δοξαριού ένώ- νει μιά τεντωμένη χορδή, ή κόρδα. 'Η κόρδα αύτή χτυπιέται ρυθμικά άπό τόν "στοιβαξτή" ή "χαλάτζη" μέ τό λαγούδι ή στοιβανόχερσ - ξύ- λινο πλήκτρο όµοιο μέ μπουκάλι … καί μέ τούς κραδασμούς της ξαίνει τό βαμβάκι. *Η εέ&κιε…6-εελέτε-ί-9-κΞ&ιιεεε-6-ύ…κΞλιΞςιό-ιΞιό-τέ-&ι!όειλ- Τό χρησιμοποιούν γιά νά "μελικιάζουν" ή νά "κόβουν""τό ξε6ιαλεγρέ- νο λινάρι δηλ. γιά νά σπάζουν τό ξύλο του τό όποϊο μαδάει κι έλευ- Θερώνει τίς ίνες τού λιναρισύ, τό σκουλλί. Είναι ό,τι καί τό πρδτο λανάρισπα γιά τό μαλλι. Ποικίλη ή μορφή του. Γιά παράδειγµα, στήν Κύπρο άποτελεϊται άπό ένα σανίδι µήκους 1,23 — 1,30 εκ. καί πλάτους - 24 _ m 0—25 εκ. Πάνω στίς δυό άκρες του είναι τοποδετημένοι οί "μπάλλοι" ςύλα ύψους 15 εκ. Αύτά συνδέονται μέ δυό ξύλα "τά φτερά" 16 όποϊα σχηματίζουν κοπιλωμα κατά μήκος. Στό κοίλωμα αύτό άνεβοκαταβαίνει "δ καραλλάρης", ξύλο στερεωμένο στή μιά του άκρη σέ άξονα μέ ιΚόψη οσφτερή σάν μαχαίρι. T6 λινάρι τοποθετείται στό κοίλωμα των δυό "φτερών" καί πάνω του άνεβοκατεβαίνει ό "καβαλλάρης" κατευθυνόμε… νος άπό τό έλεύδερό άκρο του όσπου νά κόψει τό λινάρι. Στην κά, τό εργαλείο αύτό γιά την ίδια χρήση λέγεται µάχχανς καί είναι ένα κομμάτι Ξύλου πού καταλήγει σέ ένα είδος τρίαινας. Στά κενά των δοντιών τής τρίαινας ανεβοκατεβαίνει τό μαγγανόχερο με δυό δόντια, στερεωµένο με μιά σιδερένια Βέργα καί μαγκώνει τό λιύάρι. 'ρ…κέπανος (Γιά 16 λινάρι καί τό καννάβι) Χρησιμοποιείται γιά τό κοπάνισμα τού λιναριού καί τού κανναβιού στά διάφορα στά- δια τΞς επεξεργασίας του : "Οταν τό στεγνώσουν καί αφού τό λανα- ρίσουν µέ σκοπό νά γίνει άπαλό σάν τό βαμΒάκι. 26 λανάρι ή λανάρια (Γιά τό λινάρι). Χρησιμοποιούνται καί γιά τόν καθαρισμό τού λιναριού. T6 μάγχανο ή μαγγάνι (Γιά τό μετάξι). Είναι τό έργαλεϊο μέ τό όποϊο μετατρέπονται τά λιαομένα κουκούλια σέ μετάξι. Δυό τά μέρη πού τό άποτελούν = α) "Ενα µεγάλο καζάνι πού χωράει 10-15 όκ. νερό τοποθετείται σε μέρος πού νά μπορεί νά δερμαίνεται άπό κάτω. β) η άνέμη, σπρεωμένη σε δυό διχάλες, είναι ένας άξονας γύρω άπό τόν όποϊο κάί κάθετα σ΄αύτόν είναι προσαρμοσμένοι 16 πήχεις σέ δυό σειρές. ΄Λνά δύο οί πήχεις αύτοί, συνδέονται μεταξύ τους μέ έναν άλλο ξύλινο πλχυ. Στό ένα άκρο τού άξονα ύπάρχει λαβή πού μέ την κίνησή της, περιστρέφεται ή άνέμη. T6 όλο σύστημα γιά νά τεδεϊ σέ λειτουργία έχει ανάγκη άπό άλλα βοηθητικά εξαρτήματα. T6 μαγγάνι έργάζεται ως εξής : 'Ανάβουν φωτιά καί στό νερό πού βράζει ρίχνουν ..25- τα κουκοάλια. 'Η γυναίκα-ή µαγγανάρισα - στέκεται μπροστά από τό καζάνι έχοντας δεξιά της τήν άνέμη. Μέ ένα σκουπάκι, πρόχει- ρο άπό δάμνους, άνακατεύει τά κουκούλια πού βράζουν καί άποσπά… ει μεταξωτές ίνες άπ΄αύτά. Μέ τήν βοήθεια των βοηθητικών έξαρτη- μάτων όδηγεϊται ή ίνα τού µεταξιού στήν άνέμη. Μέ τήν περιστρο- φική κίνηση τής άνέμης τυλίγεται ή κλωστή σ΄αύτήν. Στό μεταξύ γιά v6 μήν κόβεται τό μετάξι, µέ τό σκουπάκι έξακολουδεϊ ή μαγγανάρι- σα νά "ταίζ'" τή μεταξωτή κλωστή πού τυλίγεται στήν άνέμη ώσπου νά σχηματιστεί άρκετή ποσότητα τό τσικλί". Στό μετάξι δίνει πά… χος λεπτότερο ή χοντρότερο, ανάλογα μέ τόν προορισμό πού έχει τό μετάξι πού βγαίνει. 2- ΄Εοιαλεϊα τιά τό κλώσιμο δ-1!έΞικ9-Π-εέΞ!ιΞκ9.Ξ-ΞΞεΞ9ι.ο ΞΞε-ε&εεΞΞε- ξόκα-:-ςφςνΞύλι-:…άδράχΞι (Γιά τό μαλλί, τό λινάρι, τό καννάβι) Βασικά είναι γνωστοί δυό τύποι ρόκας : α) ή καΘιστή, 8) ή φορητή. 'Η καθιστή ρόκα τοποθετούνταν στό πάτωμα, τά μέρη της ή- ταν κινητά, έµπαιναν σέ είδική θήκη γιά εύκολη μεταφορά. ΄Αστική η µορφή αύτή τής ρόκας με κωνσταντινουπολίτικη προέλευση. Τά μέρη πού τή συνθέτουν είναι : 'Η τετράγωνη συνήθως βάση:τό ροκοπάτί΄μέ πλευρά 20-23 &". T6 ξύλινο στέλεχος ύψους 55-60 εκ. πού προσαρμό- " Η - . . # | , ζεται στό κέντρο της βάσης, η ροκοστέκα. Το κινητο" " ροκοκέφαλο,εί- ναι σάν ένα άσυνήΘσΘα έπιμυκημένο καμπανάκι πού μπήγεται στήν ά- 'ροκοπέτσα!! σκοινί μέ τό όποϊο δενδ- πόληξη τής ροκοστέκας. Τέλος ή ταν ή τουλούπα τού μαλλιού στό ροκοψέφαλο. Οί τύποι τής φορητής ρόκας είναι πολλοί. ΄Από ένα άπλό διχα- λωτό Ξύλο γιά νά σκαλώνει ή τουλούπα τού μαΝιού τό όποίο φτιάχνει μόνη της ή γυναίκα ώς τό πιό περίτεχνο, "κεητημένο" ξύλο έργο τέ- χνης, έργο των τσομπάνηδων. Οί ρόκες αύτές έχουν τή Θέση πολύτι- ..26- µου δώρου τού άντρα πρός τή γυναίκα. 'Η φόρμα της ποικίλλει : Ρόκα σταυρούτσικο, άτόφυα, έλατίσια, κλειδωτή ή συνταιριαστή. ;&δράχΞι…: Ξύλο καλοπελεκ1μένο 49 εκ. περίπου, . ατοτε άκόσμητο κυκλικής τομής, στή μέση έχει τό μεγαλύτερο πάχος 2 εµ. περίπου,λε- πταίνει όμαλά καί καταλήγει σέ δυό μυτερές άκρες. Βροντύλι : 'Ενα κωνικό συνήθως τορνευτό κοµμάτι Ξύλο με διαμπε… ρή τρύπα στό κέντρο όπου περνάει καί σφηνώνεται τό κάτω τμήμα τού άδραχτιού. Μπορεί νά είναι άκόσμητο ή διακοσμηµένο µόνο στήν κυκλι- κή έπιςόνεια ή καί όλόγυρα στήν πλευρική. Ρόκα, σφοντύλι, άδράχτι χρησιμοποιούνται μέ τόν έΞής τρόπο : Πιάνει ή γυναίκα μιάν άρχή άπό τό μαλλί πού είναι σκαλωμένο ή έλα- φρά δεμένο στή ρόκα μέ τό δείχτη καί τόν άντίχειρα καί στρίβει τίς τρίχες τού μαλλιού, ενώ συγχρόνως τραβάει τό άριστερό της χέρι πιό κάτω ώστε νά συναντήση τό έπάνω τμήμα τού άδραχτιού. Σκαλόνει τό μαλ- λί μέ τόν δείχτη καί τόν άντίχειρα τού άριστερού χεριού στό άδρά- χτι καί τό περιστρέφεε ένω έξακολου3εί μέ τό άριστερό νά τραβάει νά τεντώνει καί νά στρίβει τό μαλλί από τήν τουλούτ.. "Οταν µισο- γεμιστεϊ µέ κλωσμένο µαλλί τό άδράχτι, Ξγάζει τό σφοντύλι γιατί δέ τής χρειάζεται πιά. "Ετσι έγνεΘαν κυρίως τό μαλλί πού προοριζό αν γιά ύφάδι γιά νάναι άφράτο καί χοντρό. ΚλόστΒης ή γκλωστρ΄ ή άδραχτος…(Γιά 16 βαμβάκι =αί γιά τό .… στρίψιµο τού νήματος γενικά) : Είναι παρόμοιο μέ τό άδράχτι, άλλα σιδερένιο καί λεπτότερο. (διαμ. & χιλιοστά). Δέν έχει Ξύλινο, κινη… τό κατά βούληση σφοντύλι, άλλά μόνιμα τοποθετημένο σιδερένιο δίσκο στή μέση περίπου τού άξονα. Τ1ν περιστροφική κίνηση δέν τήν δίνει ή γυναίκα μέ τά δάχτυλα αλλά, τρίΕοντας τόνκλώστρη μέ δύναμη στόν δεξιό μηρό άπό πάνω πρός τά κάτω. Ρόκα γιά τό βαµβάκι ή τό µΞτάζι : Είναι συνήθως κοντύτερη (30- 35) εκ., άπλή όλότελα ή περίτεχνη. 'Η περίτεχνη, δουλειά τόν ροοκύν "27- είναι & ρόκα "μέ τό καλα8άκι'. Είναι δηλ. μονοκόμματη πολυγωνι κή ή κυλινδρική καί καταλήγει σ΄ένα µικρό κολα3άκι κομµένο καί δουλεµένο επιδέξια άπό τό ίδιο κοµμάτι Ξύλου. "Ο Ξχος του, καθώς κινείται ή ρόκα κρατάει συντροφιά στή γυναίκα. . Τά υπόλοιπα εργαλεια τό όποϊα 3οηδοδν σε µιά σειρά όπό έργο… σίες πού σκοπό έχουν νά προετοιμάσουν τό νήμα καί νά περάσουν τό οτημόνι :τόν όργαλειό δηλ. τό όργοΆεια γιά τό καλάνισπμο, τό διά… σιμο, τό τύλιγμο καί τό µίτωυα ή µούρλιαομα βλ. λήμµα δογολειός. 43- 2. Τά άντρρκό όσο βρίςκονται σ'ενα όγροΞικό -....……-. ι....- µε…--- -.-"--…….…-…..-"…--- ….-.ι,...- Ξ! Στόν κατηγορία οότή περιλαμβάνονται κι έργαλεϊα πού εξίσου χρησιμοποιεί κι ό βοσκός όσο καί ό χτίοτ1;, ό λατόμος, & σιδηρουρ- γός, & Ξυλου,γός. α.! 'ιρχαλεια… κορΙεςάι…Ώ !!Ωτ;;> ια-ξέό!ις…έΞι-3ξΛα Τσεκούρι-ξ µπαλτός. Γνωστό άπό τά σηµερινό βιομηχανικό όποκα… τάσταωά του. Εξ όρισµένα μέρη μπαλτά; είναι µόνο τό μεγάλο τσεκού… p1 τον λατόμων. Είναι χρήσιµο γιό τό κόψιµο νλαδιών. ξξΞπάρνι : Χρήοιµο γιά τό πιλέκημα Ξύλων, τό κόρψωμα ή τό ΕΕ… κάρφωμα. πορόμοιο χρήση έχουν καί ή οπεπα…νιά, τό στενοπκέπΞΕνο καί αλλα. Ποιόν; : Χρήσιµο γιό τό κόψιµο σέ εύδεία. Άλαοευτήριέξ,όμπελο…;αιρο :Πολλές καί παραλλαγές του στή @69— µα καί τόν όνομοοία. Χρησιμοποιείται κυρίως γιά τό κλάδεμα τ&ν όμ… εελιδν. 'Η πιό ουνηΘιομένη µου μορφή είναι μ ά σιδερένιο λά'α, puny- µένη οί μιά κοντή ξύλινη λαμή. 'Η λάμα μέ μήκος 20…30 εκ. έχει πλα- τύ ελλειψοειδές ή οχεοόν ήμικυκλικό οχΞμο καί καταλήγει σέ µύττ. τήν εξωτερική της πλευρά οχηματίζεται µιά άπόουοη ή όποία πι κίλ λει δτό σχήµα. άπό ι=1…μικοή τετράγωνη ώς τόσο μεγόλ| πού τό κλα δευτήρι νά μοιάζει µε άμφίοτομο πέλεκυ, με μιάν όψη καµπυλωτή καί μιά όλλη εύΘεία. -26.. βλαδεςΞύΕι γιά τό πλά6εμα τόν άμπελιδν, όνομάζουν στή Θράκη ένα έργαλεϊο σάν μικρό πριόνι μέ μυτερή άκρη. 2ωγανές : Είναι ένα παρόµοιο έργαλεϊο στήν Αιτωλία. Παρόμοια έργαλεϊα είναι και οι ζουΞανάδες & σΒυυνάδςς. Τσεπυές είναι γλ=δευτήρι μέ µεγάλη λα- βή καί μικρή λάμα. Τά κλαδευτήρια πού προορίζονται γιά τό κλάδεμα της έλιΞς Η δέντρων όπωροψόρων, είναι όλόπληρα.σιδερένια, ή λάμα τους μακρύτερη άπό τδν όμπελιδν, μέ καµπυλωτή καί µυτερή άπόληξη. ευάλι είναι γνωστό παρόμοιο έργαλεϊο στήν κά. : , Ώ ) χαίρια διαφόρων είδδν Εο(απονται μόνιμα στό σελλάχι τού γεωργου :) Η Ο C βοσκού δπου τό ζρπίδι, & Μάτσουνα , τό χΞΞζέΗι κ.ά. ……………………ξ ξυλοΞζΞ : Σιδερένιο έργαλεϊο, σάν μιά χοντρή και με- γάλη λίμα, χρήσιμο γιά τό τόρνεμα τών Ξύλων. Ξένα & άΩνάμι % :ινάζ χρήσιμο έργαλεϊο γιά νά λειαξνει & γεωργός. Ξύλινα ναί σιδερένια άντικείµενα καί έργαλεϊα. ΄Απαραζτητα finish; είναι αύτοσχέδιυ dag; νια, σουΒλιέ µινρά και μεγάλα, ηρυόβουλο σς-κ.ά. , ι---.-ι- …… Δρστές : Είναι ξνα χοντρό σιδερένιΩ ραΞδί 1 µ. περίπου χρήσι- μο γιά ν'άναποδογυρίζει κανείς πέτρες. νά Ξεριζώπει μεγάλες ρίζες Δι… - _ .. Δ..! |… ? ο … | , . να μετακινςι κοτρδνιφ. ιο λοσταραπι ειναι μικροτιρο για έλαφρότερες χρήσεις. Βαρειά ζ…τό βαρειός : ξϊναι ένα κοντόχοντρο κομµάτι σίδερο 3-ο όκ. βαρύ µέ πιά τρύπα στή μέση, όπου περνάει και σφηνώνεται Eva κοντό και πολύ στερεό κομμάτι ξύλο πού χρησιμεύει γιά λαβή. ‘u Θα… µειά είναι και άπό τά πιό άπαραίτητα έργαλεϊα τοΌ σιδηρουργού για… τό χτυπάει μ'αύτήν τό σίδερο στήν πρώτη του έπεζεργαυία. - 29 - 3- έέ…ΞιεΞιΞ.…εέ-εΞέιΞΞΞεέ!Ξ-έεςιιέ&ΕΞες ργαΛεϊα τά σχετιµά µέ ειδικευμένα έπαγγέλµατα, δέν ειναι 0- 115; δυνατό νά έζεταστοΌν στά περιορισµένα περιθώρια Ξνός &ρ"ρου. 'Αλ- λωστε δωισμένα είναι &πλά και γνω3τά 5πως π.χ. τού ράφτη, αλλά τι… ναι άξεχώμιστα από τήν διεξοδική έζέταση δλων τδν φάσεων τΞς έργα- ιαλέγουµε ένδεικτιπά τά ο. & σίας τους 3πως π.χ. was βυρσοδέψη. r; αύτ έργαλεϊσ τού οιδηρουργοδ και τοδ χτίστη. ΤΟύ σιδηρουργοδ γιατί άπο- τελεϊ τό πρ&τυ ειδικευµένο έπέγγελμε και άπαραίτητος & ίδιος στή ζωή τΞς κοινότητας. Γιά τή όέση τοδ ΥύνΤΟυ και πατ'έπέκτσση τού σι- δηρουργοδ όχι &καραίτητα γύ;του » στή νεοελλεηική κοινωνία : 5%. Δημ. άουπόπουλου, τά Γεωργικά τΞ Ρούµελης σ. 50«79 γυρίως. Τοδ :… Δ : . .- l a …. -. …' .! … Άι | .… , χτιστη, γιατι η ουυλεια υέυ προοριιωταν τουσ για τό χτισιμο του …- γροτικοΌ ππιτιοδ, τό δποϊυ κατά κανόνα τό έχτιζαν οι ίδιοι οι πάτο… χοι, άλλά και γιά τά κοινοτικά χτίςµατα δπως έκκλησία, γεφύρια,δρό- μους, Βρύσες. α.… Σεξ οι5ηρουργοΞ ι, -..… * .., _ |… ο …. …"… . .]… |… … …! …ς…Ξιχχενη : Αρηοιµευιι για να ΑµαΤΗ€ι καυηλωμινο όποιοοηποτε & . ,. ,… …. . …. Ο » , "- . … . " ο ~ ο , ιρχαλειο ωρόκειται να οουλεατει ν νά τομνευπει. Αποτελειτυι απο &… να σιδερένια σκελετό σάν γράµμα P. "ενα σιδερένιο άδράχτι πού διαπερκ νοιγµα ή ς. νάει αύτό τό πλαίσιο μέ τή βοήθεια μιά; βί5ας ρυθμιιει τό l | . α' , ΄ - Ι΄ …… το κλεισιµο του ατοµατας της μετγενηΒ. Τό άµπόλι, τό τρυπητήρι : Είναι σφήνες διαφορετικές υτή φόρμα. υ,ι.ιΑ"'Θ ν-….-" 'ρ,'… .…" :…='-"δ …… τη ροη εια του σςυριου ανοιγουν τρυπ-ς στα εργαλιια. µε την apt α ή άνοιχτοτΩύπι & χαλκιός μεγαλώνει δυο χοδ χρειάζεται τις τρύπες. ΕΞ ψυσερό ή φυσούνα & µοζάνι . 'Εργαλεϊο άπαραίτητο τό όποιο µέ τό άνοιγοπλείσιμό του τροφοδοτεϊ αέρα στι I J. Hunt ι µέ τό κάρβουνα. Στήκ ( πιό άπλ3 του µορφή Rafi κατασκεύαζι άρχιπά & ίδιος & χαλκιάς, είναι δυό τριγωνικά σανίδια ενωµένα μ'ένα τριγωνικό κομμάτι δέρμα µεταξύ τους τό όµοιο σχημµτζζει 4-5 δίπλες άαό τή μιά πλευρά κι άνΦιγομλεί- - 3ο .- νει σάν βεντάγια. "Ενα µακρύ ξύλο κρατημένο μέ σκοινό από τό κάτω σανίδι τοδ φυσεροδ κρεπιέται από γάτζο τού τα8ανιοδ καί έξέχει μπρο΄ στα από τό καμίνι. 'Η απόληξη αύτή τού Ξύλου χρησιμεύει για λαβή τού ςωσεροΌ. τό σχ3µα καί το είδος τού φυσεροδ έξελίσσεται γίνεται διπλό % άχλαδόσχηµο καί φυσικά, αγοράζεται. Ξέ…έΕέ!& :"Βνα κομμάτι συμπαγές σίδερο μέ έπίπεδπ καί πλατιά τήν επάνω επιφάνειά του, γερά στερεωμένο εφόσον πάνω χτυπούσε & χαλ… κια; τό σίδερο στήν πρώτη του επεξεργασία με τή ξΞρΞιέ. 'Λααραίτητο έργαλεϊο είναι ή τσιμπίδα ή µασιά, πολλές φορές περισσότερες από μια, για νά κρατάει ό χαλκιάς τά πυρωμένα σίδερα. &" ΞΜψσυ ΐό χτίαµο τού οπιτιοΌ ήταν από τίς πιό κουραστικές δουλειές της οίκογένειας καί ουνήδως γινόταν ομαδικά µε τά βοήθεια τον ουγγε… νΞν, δτα δέ γινόταν από οργανωμένο συνάψι μαρτύρων. τό "οποιος δέν έχτισε σπίτι ή δεν πάντρεψε κορίτσι δεν ξέρει τί πα νά πεί δυοκο λία". "Από τά έργαλεϊα για τό βγάλσιμο τής πέτραζ διαδικασία πού αρχίζει μήνες % καί χρόνια νωρίτερα … είναι απαραίτητα & ξςςΞέςι &? εις… φωτο … :. " τα σ5πευδαιότεαα όπΥαλεϊα το χτίοτη είναι τό ζέζι δηλ. τό νΞ ο τής στάθμης. Ξέ…ξςρ6 σφυρί. για τό σπάσιµο τής πέτρας καί το δΘόρθω- µα της στον τοίχο, το έξΈέ9ξ ή €ΞΗΞ για τήν τήρηση τΞς εύοείας καί τί μυστρί. Βοηθητικά του εργαλεία είναι ή πζς;ια…τςέΞς κι ή-έ;ίµα γιά τό ζύμωμα τής λάσπης τό φτυάρι, τό πµλρφςρι…γιά τή μεταφορά τής λάσπης καί τό μικρό πηλοφόρι η πουλάκι για νά μεταψέρει σ΄αύτό μικρή ποσότητα λάσπης καί γιά να καθαρίζει τό μυστρί του πάνω σ'αύτό. Σι ουνάφι δουλειάς µαστόρων ύπάρχει κι Ξνας πελεκάνος, είδιπός δηλ. στό πελέπημα τον &γκωναριδν κυρίως. τά εργαλεία του είναι : Ξζ…καλέμι…: Σιδερένια εργαλείο, σάν ομίλη πλατιά χρήσιμο γιά το κό- ψιμο τοΕ άγκωναριοδ καί τό ξεχ6ντρισµα πρίν αρχίσει το κύριο πελέκη… -31.. μα. 'Π4χτενιά & τέυι, είναι ένα οι5ερένιο Βαρύ, δίστομο χτέµι μέ στειλιάρι. 'Ο ματρακάς είναι είδικό σουοάπι γιά τό χτύπημα τού , ωνιά είναι μιά ξύλινη όροή γωνία µέ µεγαλύτερη τή µιά πλευρά καί χρηοιεεύει γιά νά πελεπιούν… ται τά όγκωνάρια σέ όρ3ή γωνία. "Ο κουμπάοος δηλ. σιδερένιος δια- βήτ6ς, πήχεις Σ.Β. Τά εργαλείο τού πελεκάνου σταδιακά λιγοστεόουν καί άλλοποιούνται καί δεν όπ&οχουν πιά. τό ίδιο πι οί τεχνίτες τους, εντ?) *: Cg άρχές τού 20ού οί. €ξ&ιΞεΞΞΞΞιηπ, ενος, καλός πελο- "" κάνος/άέο τά μαστοροχώρια τής Κόνιτσαϊ, έποεπε νά έχει 43…50νοφ6- νες καί Εελόνια. το θεμα φυσικά δεν έχει, με κανένα τρόπο, εξαντληθεί. ΄=μεϊνο πού τελικά ίοχύει γιό τόν άνθρωπο στήν παραδοσιακή κοινωνία, είναι ότι τά εργαλεία του είναι πιστοί σύντροφοι πού γνω- ρίζει καί άγαπΞ. Συχνά εκόηλώνει τήν άγάπη του είτε µε διακοσμή - στις επάνω είτε μέ σημάδια Έλλα όπως άοχικά τού ονόματός του, ση- μαδιαπές Ξμεοομηνίες κ.ά.