l< \‘rtor. Α. ΜΑΚΡΗ 2' ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ TOY NEOKAAEIKIXMOY ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΑ1ΚΠΖΩΓΡΑΦΙΚΗ 1880-1930 ΠΡΟΛΟΓΟΣ- O σηµερινός ελληνικός χώρος, αλλά και οι περιοχές της Βαλκανικής όπου παλιότερα δρούσαν συµπαγείς ελληνικοί πληθυσµοί, έπαψαν από το 18o αιώνα να αποτελούν τμήµατα του ευρωπαϊκού χώρου αποκοµένα οικονομικά, ιδεολογικά και καλλιτεχνικά από τον υπό- λοιπο κορµό της Ευρώπης. Η μετατόπιση του οικονοµικού και πολιτικού ενδιαφέροντος των Ευρωπαϊκών Δυνάμεων προς τη Μεσόγειο, οι βαθειές αλλαγές στην οικονοµική και πο- λιτιστική δοµή του ελληνικού χώρου, η ανάπτυξη της εµπορευματικής παραγωγής, η επί- δραση των δραστήριων ελληνικών παροικιών, σπάζουν την αποµόνωση. Δηµιουργείται αξι- όλογος εµπορικός στόλος, αναπτύσσεται (Μπακ 'Κ"'µεταποιητική δραστηριότητα και ενερ- γοποιείται o μεταπγαττικός τοµέας. Βέβαια, δεν πρόκειται για αποκλειστικά ελληνικό φαινόµενο.Συµµετέχουν και άλλοι Βαλκάνιοι καθώς και Αρµένιοι, Εβραίοι και Φραγκολε- βαντίνοι. 'Ολα αυτά µέσα στις ανασταλτικές συνθήκες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με το δυσκίνητο σκουριασµένο κρατικό µηχανισμό της και την ανατολίτικη νοοτροπία. Εδώ μας ενδιαφέρει µόνον η ελληνική πλευρά. To δικό μας οµόλογο των νέων ευρωπαϊκών ι- δεών, o Ελληνικός Διαφωτισμός, έγινε αντικείμενο συστηµατικής µελέτης1. Στον τοµέα . των εικαστικών τεχνών έχει διαπιστωθεί η επίδραση του ευρωπαϊκού µπαρόκ-ροκοκό,χωρίς, όμως, να ερευνηθεί το φαινόμενο σε όλη την έκτασή του και να γίνει προσπάθεια ερµη- νείας του. Η πυκνή επικοινωνία µερικών ελληνικών περιοχών µε τη Βιέννη εντοπίζει την προέλευση του "ελληνικού μπαρόκ" αλλά δεν εξηγεί την επιλογή του και τη μεγάλη διά- δοσή του, γιατί κάθε λαός δέχεται εκείνες τις ξένες επιδράσεις που του είναι χρήσιμες για να εκφράσει τις καινούργιες του αντιλήψεις για τη ζωή και την ομορφιά και που τα παλιά εκφραστικά του µέσα δεν το μπορούσαν πιά. Ούτε έχουν διερευνηθεί οι διεργασίες αφοµοίωσης του µπαρόκ στις µεταβυζαντινές καλλιτεχνικές καταβολές. ΄Αλλωστε, το φαι- νόµενο δεν περιορίζεται µόνο στην Ελλάδα. Παραλλαγές του λεγόµενου "τουρκοµπαρόκ" εν- τοπίζονται σ'ολόΞ)ηρο το χώρο της Βαλκανικής, και ιδιαίτερα της νότιας. Εκτεταµένες έρευνες του υποφαινόμενου στην Αλβανία, τη Γιουγκοσλαβία, τη Ήουλγαρία και την Ευρω- παϊκή Τουρκία απέδωσαν εκατοντάδες στοιχείων που ίσως αξιολογηθούν, πέρα από µερικές πρόχειρες νύξεις σε ομιλίες και περιστασιακές αναφορές σε δημοσιευµένα κείμενα. Ωστό- σο, κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα και τις πρώτες του 20ού σημειώνεται, έστω και περιορισμένη, επίδραση του νεοκλασσικισμού. Δεν εννοούμε εδώ τις γραπτές διακοσμήσεις των νεοκλασσικών κτηρίων της Αθήνας, της Θεσσαλονίκης, της Σύρας, της Πάτρας, του Τίρναβου, του Βόλου και άλλων πόλεων. Αυτές είτε σχεδιασθηκαν από τους 2 3 ίδιους τους αρχιτέκτονες των κτηρίων , είτε εκτελέσθηκαν από ξένους ζωγράφους ή 'Ελ- ληνες σπουδαγµένους. Με την άφιξη του νεαρού βασιλιά ΄0θωνα και τη µεταφορά της πρω- τεύουσας στην Αθήνα ο βαυαρικός νεοκλασικισµός µεταφυτεύεται στην Ελλάδα. Δίπλα στην πλειάδα των επώνυµων αρχιτεκτόνων Χάνσεν, Σίνκελ, Κλέντσε, Γκέρτνερ, Τσίλλερ, Κλεάν- θη, Καυτάνπζογλου και άλλων, κινείται και ένα πλήθος ανώνυµων αρχιµαστόρων που μετα- φέρουν το νεοκλασικό ρυθμό σε µικρότερα χτίσµατα των αθηναϊκών συνοικιών και της επαρ- χίας. Παράλληλα δραστηριοποιούνται πολλοί 'Ελληνες χειροτέχνες και βιοτέχνες που επε- ξεργάζονται -µε βάση σχέδια ή προπλάσµατα- αρχιτεκτονικά στοιχεία στο σίδερο4, την κε- τρα, το γύψο, το ξύλο και το κεραµικό. Δεν περιορίζονται πάντα στην πιστή εφαρµογή των προτύπων αλλά προχωρούν σε νέους συνδ ασµούς, απλοποιήσεις, συµπληρώσεις και προ- σαρμογές. Tn ζωγραφική διακόσμηση των νεοκλασικών σπιτιών αναλαβαίνουν είτε σπουδαγμέ- νοι ζωγράφοι είτε εμπειρικοί κοσμηματογράφοι. Κατά κανόνα η διακόσμηση περιορίζεται στην οροφή. Στούς κοσμηματογράφους είναι φανερή η διαφορά ανάµεσα στα καθαρά διακοσ- µητικά θέματα, που είναι εκτελεσµένα µε άψογη αλλά ψυχρά καλλιγραφική τεχνική, και στα παραστατικά παρεμβλήματα /μορφές, τοπία/ µε σχεδιαστικές αδεξιότητες και χρωματικές ανακολουθίες. Σε άρθρο του Ι. Ισιδωρίδη Σκυλίτση /1879/ αναφέρονται τα ονόµατα των κοσµηματογράφων Χρ. Μόσχου, Πρινόπουλου, Βασ. Γεωργίου, Π. Φαρµακίδη /ζωγράφου| και η σύνταξη του περιοδικού προσθέτει σε υποσηµείωση τους N. Σαραντίδη και Π. Χατζηαδάµ. Για την επαγγελματική τους ευσυνειδησία ο ίδιος αρθρογράφος σηµειώνειι "Των τεχνικών όσοι ευδοκιμούσιν δεν αποκάµνουσι επιζητούντες την τελειότητα της τέχνης, θηρεύοντες νέα μαθήµατα, περιεργαζόµενοι ό,τι αν πίπτη υπό τους αυτών οφθαλµούς προσοχής άξιον"5. Ο Κ. Πρινόπουλος µαζί µε τον I. Πλατύ διδάσκουν στα 1872, στα εσπερινά μαθήµατα της "Εταιρείας των Φίλων του Λαού" ιχνογραφία και κ o σ µ η μ α τ 6 γ ρ α φ ί α6. Εδώ θα αναφερθούµε σε τοιχογραφίες που κοσµούν σπίτια χτισµένα στο τοπικό παραδο- σιακό ύφος µικρών ορεινών οικισμών, όπως το Νυµφαίο |Νέβεσκα/, η Κλεισούρα, το Πάπιγκο, η Βράτυρα |Σέλιτσα/ και το Δίλοφο Ζαγορίου και είναι έργα επώνυµων ή ανώνυµων χωρικών ζωγράφων. Βέβαια, η ακτινοβολία της νεοκλασικής ελληνικής Πρωτεύουσας7 παίζει σηµαντι- κό ρόλο στη δηµιουργία αυτής της τάσης, χωρίς να παραβλέπουµε και άλλλους δρόµους, ό- πως η Κωσταντινούπολη8 και η Ιταλία. TO IAEOAOI‘IKO BAGPO 0 νεοκλασικισμός έρχεται στην Ελλάδα κυρίως από τη Βαυαρία, αλλά βρίσκει το κατάλ- ληλο ιδεολογικόκλίμα για να ριζώσει και να απλωθεί. Οι ποτισµένοι με το νεοκλασι- κό ιδεώδες Βαυαροί και ΄Βλληνες αρχιτέκτονες, πολεοδόµοι και καλλιτέχνες βρήκαν την καινούργια Πρωτεύουσα του Ελληνικού Κράτους έναν ασήµαντο και με πενιχρά χτίσµατα οι- κισµό αλλά έναν χώρο βαρύ από ιστορικές μνήµες και με τα σηµαντικότερα κλασικά μνηµεία να κυριαρχούν στο τοπίο: Ακρόπολη, στήλες Ολυµπίου Διός, Θησείο, Θέατρο Διονύσου.... 3 ΄Ετσι η Αθήνα διαµορφώνεται µε βάση το νεοκλασικισµό. Το παράδειγµα της Πρωτεύουσας ακολουθούν και άλλες πόλεις του Κράτους που είτε τότε δηµιουργούνται, όπως η Ερµούπολη της Σύρας, είτε αναπτύσσονται, όπως η Πάτρα, το Μεσολόγγι, η Καλαµάτα και άλλες. Το ί- διο συµβαίνει και σε πόλεις που τότε βρίσκονται έξω από τα όρια του µικρού Ελληνικού Κράτους, όπως η Θεσσαλονίκη, στην οποία όµως µετά την πυρκαγιά του 1917 γίνεται προσ- πάθεια να δοθεί βυζαντινός χαρακτήρας, που κατά ένα ποσοστό τον είχε και πρίν από την πυρκαγιά με τα αξιόλογα βυζαντινά χτίσµατά της. Στα 1881 ενσωµατώνεται στο Ελληνικό Κράτος η Θεσσαλία και µέρος της Ηπείρου και τότε αρχίζει η ραγδαία ανάπτυξη µερικών πόλεων. Παράδειγμα ο Βόλος που η απελευθέρωση τον βρίσκει µε 5,908 κατοίκους9 που σε λίγα χρόνια, στα 1889, γίνονται 10,029 και στα 1896 16,788. Στα 1907 οι κάτοικοι φτά- νουν τις 23,563. Καθώς κατά την περίοδο αυτή ο νεοκλασικισμός κυριαρχεί ακόµα, η και- νούργια πόλη χτίζεται στο ρυθμό αυτό."Υψηρεφή δε και καλλιµάρµαρα μέγαρα δεν θα δυσηρ- μόστουν το παράπαν επί της οδού Σταδίου" σηµειώνει στα 1886 o Αριστοτέλης Κουρτίδης στις "Οδοιπορικές Σημειώσεις" του. Από τις πόλεις η καινούργια ΕΙΧΙΣΙΙΧπΙΙΧή καλλιτεχ- νική έκφραση ακτινοβολεί και προς τους ορεινούς οικισµούς, λιγότερο στην αρχιτεκτονι- κή και περισσότερο στην εσωτερική ζωγραφική διακόσμηση. Το πολιτιστικό κλίµα είναι κα- τάλληλο. Η µικρή, πάμφτωχη και καταστραµένη Ελλάδα, με πρόσφατες τις αναµνήσεις των "σκοτεινών χρόνων της σκλαβιάς" στρέφει τα βλέµατα προς την ένδοξη Αρχαιότητα, πηγή περηφάνειας για το μίζερο παρόν και αισιοδοξίας για το αβέβαιο µέλλον. Στη γλώσσα ο καθαρευουσιανισµός, µε ακραία εκδήλωση τον αρχαϊσμό1ογίνεται το όργανο όχι µόνον της Πολιτείας αλλά και της Επιστήµης, της Τέχνης και του Τύπου. Κατακρίνεται ακόμα και ο Διονύσιος Σολωμός γιατί ντύνει µε "πτωχόν" γλωσσικό "ένδυμα" τις υψηλές του ιδέες. Πο- λιτείες και χωριά µετονομάζονται με βάση τις τότε αρχαιολογικές αντιλήψεις, κι αυτό όχι µόνο στα κακόηχα ξενικά τοπωνύμια αλλά κι εκεί όπου αυτά συνδέονται με µεγάλες ώ- ρες της νεοελληνικής ιστορίας, π.χ. η Αλαμάνα ξαναγίνεται Σπερχειός. Στα βαφτιστικά ονόματα περιορίζονται τα νεοελληνικά και πολλαπλασιάζονται τα αρχαιοελληνικά. Σε µι- κρότερη κλίμακα το ίδιο γίνεται και με τα επίθετα' ο χιονιαδίτης ζωγράφος Καραγιάννης µετονομάζεται σε Μελανίδης. Η τάση αυτή φτάνει σε απαράδεκτες υπερβολές: ο Ρήγας Βελε- στινλής γίνεται Φερραίος. Ta φαινόµενα αυτά δεν παρουσιάζονται απότοµα μετά την ίδρυ- ση του Ελληνικού Κράτους. Προύπάρχουν αλλά τότε κορυφώνονται. Δεν μένουν ανεπηρέαστοι και οι λαϊκοί ζωγράφοι. σχεδόν όλες οι επιγραφές τους είναι γραμµένες στην καθαρεύου- σα, άλλοτε σωστή και άλλοτε λαθεμένη. Παράλληλα κυριαρχεί και η τάση για μίµηση της "προηγμένης Ευρώπης". Στο Καταστατικό της "Φιλοµούσου Εταιρείας"/1814/ προβλέπεται η ίδρυση στο Πήλιο σχολείου "κατά µίμησιν των Ακαδηµιών της Ευρώπης". Το πρότυπο της Ευρώπης συχνά προβάλεται σε κείμενα τοσο των τελευταίων χρόνων της Τουρκοκρατίας, όσο 4 καιτων πρώτων του ελεύθερου εθνικού βίου. Η ιδεολογία της εποχής επικεντρώνεται στη µορ- φοκρατική επιστροφή στην Αρχαιότητα και τον εκσυγχρονισµό κατά τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Στον τομέα της Τέχνης ο νεοακλασικισµός προσφέρει και τα δύο. 0 ΧΩΡΟΣ H νεοκλασικίζουσα λαϊκή ζωγραφική παρουσιάζεται κυρίως στις δραστήριες µεταποιητι- κές και μεταπραττικές ορεινές κοινότητες της Δυτικής Μακεδονίας, σε µερικά Ζαγοροχώ- ρια και σε λίγα χωριά του Πηλίου. Η Κλεισούρα, από όπου κατάγονται δύο σηµαντικοί νεο- κλασικίζοντες χωρικοί ζωγράφοι, ο Νικόλαος Παπαγιάννης και ο νεότερος ξάδερφός του πά- λι Νικόλαος ή Κώλτσος Παπαγιάννης11, συνοικίζεται, όπως και άλλα χωριά, από κατοίκους του κάμπου που ανεβαίνουν στα βουνά για να απαλλαγούν από την παρουσία των Τουρκικών Αρχών και να γίνουν ανεξάρτητοι από τα κεφαλοχώρια12. Μετά την καταστροφή της Μοσχό- πολης στα 1769 ένα μέρος των κατοίκων της εγκαταστάθηκε στην Κλεισούρα, γνωστή και ως Βλαχοκλεισούρα13. Είναι ένα δραστήριο κέντρο γουνοποιτας. 0 Τούρκος περιηγητής και συγγραφέας Εβλιγιά Τσελεμπή αναφέρει πως κατοικείται "από καθαρούς άπιστους γουνοποι- ούς"14. Πολλοί από τους Κλεισουριώτες ταξιδεύουν και προκόβουν στο Εξωτερικό, όπως οι 1 , 16 Δαβάρηδες 5 και η οικογένεια Σπιρτα . Είναι χαρακτηριστικό πως βιβλίο λογιστικής,"ή- τοι η τάξις των πραγματευτάδικων καταστίχων"-1794- βρισκόταν ως τον τελευταίο πόλεµο σε βιβλιοθήκη της Κλεισούρας17. Σημαντικός λόγιος της Τουρκοκρατίας είναι ο Δημήτριος N. Δάβαρης ή Δάρβαρης. Γεννήθηκε στην Κλεισούρα αλλά εγκαταστάθηκε µε τον πατέρα του στην Ουγγαρία. Σπούδασε σρην Πέστη, το Βουκουρέστι, στη Χάλλη της Σαξονίας όπου " η- κροάσθη επί τετραετίαν την φιλοσοφίαν" και εγκαταστάθηκε στη Βιέννη όπου πέθανε στις αρχές του 19ου αιώνα. 'Εγραψε και δημοσίευσε πολλά βιβλία, ανάμεσα στα οποίαι Γραµµα- τική Απλοελληνική, Βιέννη 1806 - Επιτομή Φυσικής, Βιέννη 1812, Εγκυκλοπαίδεια Απλοελ- ληνική, Βιέννη 1622. Λόγιοι ήταν και οι αδελφοί του, ιδιαίτερα ο Πέτρος ο επιλεγόμενος Πεντάδος18. Το Νυµφαίο, η παλιά Νέβεσκα, που συγκεντρώνει το µεγαλύτερο µέρος των νεοκλασικών τοιχογραφιών, ήταν κι αυτό ένα ανθηρό βλαχοχώρι, που διατηρεί ακόμα την παλιά του αρ- χοντιά. Ωστόσο και του χωριού αυτού οι κάτοικοι ξενητεύονται. Νεβεσκιώτες τεχνίτες συ- ναντούμε στις αρχές του 19ου αιώνα στο Κρούσοβο19. Κατά την Επανάσταση του 1821 πολλοί κάτοικοί του µεταναστεύουν στη Νιγρίτα20.Το Νυµφαίο, όπως και όλα τα χωριά που θα µνη- µονεύσουµε στο κεφάλαιο αυτό, διατηρούσε από το 18ο αιώνα στενή οικονοµική και πολιτι- στική επαφή με την Ευρώπη. Το Πάπιγκο, διοικητικό και δικαστικό κέντρο κατά την Τουρκοκρατία, γνώρισε κι αυτό οικονομική ακμή αλλά και μεταναστευτικό ρεύμα. Απανωτές ληστρικές επιδροµές προκαλούν σηµαντικές ΚΚΚδΙΚΚΚ υλικές ζηµίες και σκοτωμούς. Κατά τα τέλη του 19ου αιώνα εκπατρί- 5 ζονται 42 οικογένειες22.Η σημαντική οικογένεια Φουρτούνα εγκαθίσταται στο TURNU SEVE- RIN, που τότε ανήκε στην Αυστρουγγαρία.΄Οπως σε όλα σχεδόν τα Ζαγοροχώρια, λειτουργού- σε στο Πάπιγκο σχολείο για τα κοινά γράµματα23. Οι Μοσχοπολίτες, που εγκαθίστανται ε- κεί, όπως και σε άλλα χωριά, δίνουν νέα ώθηση στην ανάπτυξη "µεταφέροντες παντού το πνεύµα του πολιτισμού και ιδίως την εµπειρία τους στο εµπόριο, στη βιοτεχνία και σ'άλ- λες τέχνες"24. Η Δροσοπηγή στην περιοχή της Φλώρινας, η παλιά Μπελκαμένη, από την οποία κατάγον- ται τέσσερις, συνεργαζόμενοι κατά διαστήματα, ζωγράφοι µε νεοκλασικίζον έργο, καθώς και αρκετοί άλλοι αγιογράφοι, υπήρξε κυρίως κτηνοτροφικό χωριό αλλά έβγαλε και πολλούς άξιους χτίστες25. Κατά τα µέσα του 20ού αιώνα το παλιό χωριό εγκαταλείφθηκε και χτί- στηκε καινούργιο σε άλλη θέση. H Εράτυρα, η παλιά Σέλιτσα, ανάµεσα Καστοριάς και Σιάτιστας, υπήρξε σπουδαίο κέν- τρο µεταποιητικής δραστηριότητας. Υπέφερε κι αυτή από ληστρικές επιδροµές και είχε με- γάλο μεταναστευτικό ρεύµα, παράλλ λα όμως και εγκατάσταση νέων κατοίκων από γειτονικά χωριά. Γιά ένα διάστημα, από τα 1804,ξγ…τ τΜ+Μ|Ν αχ.τ……, Ξ? ν;οψΨτΗν απο' ικ.μ.….ι, µαι|π…τ".Μαρκετούς ζωγράφους και πολλά σπίτια της είναι τοιχογραφηµένα27αλλά οι νεοκλασικές τοι- χογραφίες της είναι λίγες. Οι Χιονιάδες, το µικρό κτηνοτροφικό ηπειρώτικο χωριό με τη µεγάλη ζωγραφική παρά- δοση28, έχει κι αυτό τη μικρή του συμµετοχή στην ελληνική νεοκλασική λαϊκή ζωγραφική. Το Δίλοφο του Ζαγοριού, κτηνοτροφικό αλλά και µεταπραττικό κέάΒο, γίνεται η δεύτε- ρη πατρίδα του χιονιαδίτη ζωγράφου, του Κοσμά Βούρη που συνεργάζεται με συγγενικά του πρόσωπα στη διακόσµηση σπιτιών στο χωριό αυτό. Εδώ πρέπει να σημειώσουµε πως τα μεγάλα ορεινά κέντρα, όπως η Καστοριά, η Σιάτι- στα και τα Αμπελάκια δεν έχουν νεοκλασική ζωγραφική επειδή η περίοδος της ακµής των και της κατασκευής των μεγάλων πλούσια διακοσμημένων αρχοντικών τους ανάγεται στο 18ο αιώνα, γι'αυτό και εκεί κυριαρχεί το µπαρόκ. Μόνο στη Σιάτιστα, στις µεταγενέστερες τοιχογραφίες του σπιτιού Μούρτζου, συναντούμε κάποιες νεοκλασικές απηχήσεις. Στην εργασία µας αυτή δεν περιλαµβάνονται τα έργα που κοσμούν νεοκλασικά σπίτια χωριών, είναι διακοσμήσεις ταβανιών και μιµούνται αστικά πρότυπα, άν και οι τεχνίτες τους είναι µερικές φορές χωρικοί, όπως ο I. Καρδάσης που διακόσµησε στα 1896 το σπί- τι του µεγαλοεξαγωγέα ελιών Ιωαννίδη στον 'Αγιο Γεώργιο Πηλίου. Οι λαϊκοί νεοκλασικοί ζωγράφοι δούλεψαν, με ελάχιστες εξαιρέσεις, στις κάθετες εσωτερικές επιφάνειες των τοίχων και διαµόρφωσαν ιδιαίτερο ύφος, όσο κι αν οι ρίζες της τέχνης των ξεκινούν από αστικά κέντρα. ΟΙ ΒΚΠΡ0ΣΩΠΟΙ Δεν μας είναι γνωστοί όλοι οι ζωγράφοι που φιλοτέχνησαν τις νεοκλασικές τοιχογρα- φίες σε παραδοσιακά σπίτια χωριών. Οπωσδήποτε, η δραστηριότητά τους τοποθετείται, από άλλα στοιχεία, στην περίοδο 1880 ως τα 1930. Πάντοτε η επίδραση των καλλιτεχνικών ρευ- μάτων φτάνει καθυστερημένη από τις πόλεις στα χωριά. Οι παλιότερες τοιχογραφίες του αρχοντικού Κανατσούλη στη Σιάτιστα -1811- με θέµατα από την ελληνική µυθολογία, δεν ανήκουν τεχνοτροπικά στον ελληνικό λαϊκό νεοκλασικισμό, αν και οριοθετούν το τέλος του µπαρόκ, ούτε οι ζωγραφιές του Θεόφιλου, άν και βρίσκονται μέσα στην πεντηκονταετία που ορίσαμε παραπάνω |Ερµής, Αφροδίτη, ΄Αρης στο σπίτι του Κοντού-Δνακασιά Πηλίου 1912, Σαπφώ και Αλκαίος στο σπίτι Γ. Αντίκα-Σκόπελος Γέρας Μυτιλήνης,1928, Λεωνίδας της συλ- λογής Μαστροκώστα της πηλιορείτικης περιόδου και άλλαμ To ιδιότυπο ύφος τόσο των τοι- χογραφιών στο σπίτι του Κανατσούλη, όσο και του έργου του Θεόφιλου, είναι ξένα προς το λαϊκό νεοκλασικισμό, όπως θα προσπαθήσουµε να τον ορίσουµε στην αρμόδια θέση. Πρώτος χρονολογικά από αυτούς που μας είναι γνωστοί είναι ο Νικόλαος Παπαγιάννης. Γεννήθηκε στην Κλεισούρα γύρω στα μέσα του 19ου αιώνα και το κύριο επάγγελµά του ήταν η αγιογραφία. Στα 1887 διακοσµεί το αρχοντικό του Είχα Τσίρλη /Μιχαηλίδη/ στο Νυµφαίο µε νεοκλασικίζουσες τοιχογραφίες, ανάµεσα στις οποίες αντίγραφο της Αμαζόνας ΜΑΤΕΙ, που Ο είναι ρωμαϊκό αντίγραφο φειδιακού έργου29, και του ελληνιστικού "Αρίστιππου" η "Αριστο- τέλη" του παλάτσο 8ΡΑΒΑ στη Ρώµη, όπως το αποκατέστησε µε γύψο ο Ιταλός γλύπτης σπιΙπ13€ Μικρότερος εξάδελφος του Νικόλαου Παπαγιάννη, και µαθητής του για ένα διάστημα, είναι ο Νικόλαος ή Κώλτσος Παπαγιάννης, που γεννήθηκε στην Κλεισούρα το 1870 και πέθα- νε στη Θεσσαλονίκη το 1953. Κι αυτός είναι κυρίως αγιογράφος. Αγιογραφικά του έργα βρί- σκονται στο ξωκλήσι του Αγίου Γεωργίου κοντά στην Κλεισούρα, στις εκκλησίες του Προφή- τη Ηλία, του Αγίου Δηµητρίου και του Αγίου Νικολάου στο ίδιο χωριό, στο μοναστήρι της Παναγίας έξω από την Κλεισούρα, στον Ταξιάρχη Αετού Φλώρινας,δωρεά Μίχα Τσίρλη, στον 'Αγιο Νικόλαο Νυμφαίου και σε πολλές άλλες εκκλησίες. Σύμφωνα µε τη δική του κλίση, αλ- λά και τις προτιµήσεις της πελατείας του, διακοσµεί πολλά σπίτια µε αρχαιοελληνικά θέ- µατα και νεοκλασική τεχνοτροπία, όπως τα σπίτια των συγχωριανών του Παρτάλλη, Κεφαλά, Τσούκα και Μπέζου, καθώς και προσκλητήρια γάμων, κατά το τοπικό έθιµο, με αγγελάχια-ερω- τιδείς, που είναι ελεύθερα αντίγραφα από λιθογραφικό πρότυπο που βρισκόταν στο αρχείο του31. Πολλές διακοσμήσεις σπιτιών έκανε και στο Νυμφαίο' του Δώδου, του Ναϊδένη, του Μίσιου -1925- και άλλων, καθώς και στο ξενοδοχείο "Σπλέντιτ" στη Θεσσαλονίκη. Από τους απογόνους του αποδίδονται σ'αυτόν και οι τοιχογραφίες του σπιτιού Κωνστ. Σωσσίδη στο Νυµφαίο, αλλά διασταυρωµένες μαρτυρίες, καθώς και τεχνοτροπικά κριτήρια, προσγράφουν το έργο σε οµάδα ζωγράφων από την κοντινή Δροσοπηγή. Βέβαια, στα κατάλοιπα του Κώλτσου Παπαγιάννη βρέθηκε έγχρωµο επιστολικό δελτάριο με το"χορό των Νυμφών" του Τζούλιο Ρομά- νο απο τη GALLERIA PITTI στη Φλωρεντία.3Ξντίστοιχη τοιχογραφία υπάρχει και στο σπίτι του Κ. Σωσσίδη. Επίσης αναφέρεται πως πίνακάς του με τό ίδιο θέµα βρίσκεται τώρα στο ? σπίτι του γιού του στην Αµερική33.Αλλά το θέµα αυτό κατά τις πρώτες δεκαετίες του αιώ- να μας αναπαράγεται πάµπολλες φορές σε ποικίλες τεχνικές και ύλες.΄Ρτσι, το συναντούµε σε λιθογραφία /σπίτι Γώργ. Χατζηλάκου-Δάρισα, καφενείο Παπαϊωάννουξ!!εοχώρι Πηλίου/, σε κέντημα σταυροβελονιά /Δηµοτικό Ωδείο Λάρισας. πουσείο Μήλου, "ουσείο Εράτυρας, συλλο- Υ…,ε:1΄.,ι…Μ=-ζ- 16ι|(…ω… 1 Λι…. …. γή Κ. Α.Μακρή-Βόλος/, σε ζωγραφική /καφΕνείο στο Πικέρµι, ελαιογραφία από τη Μυτιλήνη Μη µιλά… d Μάρω; που, .:.κθεση νησιώτικης τέχνης-Αθήνα 1983/, σε υφαντά κεντητά στον αρ- γαλειό /σπίτι Στέα-Ήονοδέντρι Ζαγορίου, Λαογραφικό Μουσείο Πάτρας/, σε σταµπάτο /σπίτι Αντρέα ΤόναξΦούρκα Γρεβενών/.... Η τοιχογραφία του "Χορού των Νυµφών" δηµοσιεύθηκε ασ- πρόµαυρη από το "εβεσκιώτη γιατρό Νικ. Φίστα χωρίς να σημειώνεται ο τεχνίτης του3Λ. Συγ κρίνοντας τη φωτογραφία εκείνη με τη σημερινή κατάσταση του έργου διαπιστώνουμε τις ση- µαντικές φθορές του από απολέπιση μέσα σε δεκατρία χρόνια. Από τη Λροσοπηγή Φλώρινας, την παλιά Μπελκαµένη, κατάγονται πολλοί αγιογράφοι, µε- ρικοί από τους οποίους έκαναν και νεοκλασικές τοιχογραφίες σπιτιών. Χαρακτηριστική εί- ναι η περίπτωση της οικογένειας Ζωγράφου. Πατριάρχης της ο ΣτυλΒνός Ζωγράφος, που αρχι-' κά λεγόταν Στυλιάδης και αργότερα πήρε το επαγγελµατικό επίθετο Ζωγράφος. Ξεκίνησε από ράφτης στο ΄Αγιον 'Ορος μα νωρίς στράφηκε στην αγιογραφία. Κοντά του πήρε τον πρωτότο- κο γιό του Στέργιο κι αργότερα τα άλλα δύο παιδιά του Παύελή και Θωµά35 . Πέθανε εξηντά- χρονος περίπου στα 1910. To οικογενειακό αυτό εργαστήρι, που βρισκόταν στις Καρυές, έ- στελνε φορητές εικόνες στη Ρωσία. Γιός του Στέργιου Ζωγράφου είναι ο Λεωνίδας που γεννή θηκε στα 1890, εργάσθηκε ως αγιογράφος στην Αλβανία, όπου και πέθανε στα 1955. Θετ6ς γιός του Θωμά Ζωγράφου είναι ο Νικόλαος, που γεννήθηκε στα 1929 και ασκεί το επάγγελµά του στη Αροσοπηγή και τη Φλώρινα. Γιός του Νικολάου είναι ο Θωμάς Ζωγράφος που σπουδά- ζει στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας. Πρόκειται για τυπική περίπτωση οικογε- νειακού εργαστήριου ζωγραφικής που διαρκεί πάνω από έναν αιώνα σε τέσσερες γενιές, αλλά που στο χρονικό αυτό διάστηµα δεν µένει ανεξέλικτο. Ξεκινάει, γύρω στα 1880 µε τη μορφή κλειστού οικογενειακού εργαστήριου στο ΄Αγιον ΄Ορος, η δεύτερη γενιά µετά την εκµάθηση της τέχνης διασπάται σε ατομικές επαγγελματικές δρασηριότητες, η τρίτη πάλι μαθητεύει κοντά στη δεύτερη και ανεξαρτοποιείται ενώ η τέταρτη αισθάνεται την ανάγκη συστηματικής σπουδής και εγγράφεται στην Α.Σ.Κ.Τεχνών. Στο ΄Αγιον ΄Ορ0ς έµαθε την αγιογραφία και ο Μάρκος Στυλιάδης ή Στύλος /1856 - 1926/ κι εκεί δημιούργησε εργαστήριο όπου µαθήτεψαν τρείς ζωγράφοι που συνεργάσθηκαν αρµονικά σ'ολόκληρη τη ζωή τους. Είναι o γιός του Ανα- στάσιος, o Χαρίσιος Χαρίσης και o Κωνσταντίνος Τζιάτζιος. Ο Αναστάσιος Στυλιάδης γεννή- θηκε το 1886 στη Λροσοπηγή και πέθανε στη Φλώρινα το 1966. Για την εποχή του ήταν αρκε- τά µορφωμένος, αφού είχε φοιτήσει στο Γαλλικό Κολλέγιο Μοναστηριού και στο Γυµνάσιο Τσο τυλίου. Στα 1913 παντρεύτηκε τη Δέσποινα Κ. Ναούμ κι απόχτησε τρείς κόρες κι ένα γιό. ΄Ξµαθε τη ζωγραφική στο εργαστήρι του πατέρα του στο ΄Αγιον ΄Ορος. Αργότερα έφυγε από εκεί και δούλεψε στο χωριό του µαζί με τους Κ. Τζιάτζιο και Χ.Χαρίση. Ο Κωνσταντίνος Τζιξτζιος γεννήθηκε στη Δροσοπηγή το 1885 και πέθανε στις 21 Ιουνίου 1965. τελείωσε µόνο το Δηµοτικό Σχολείο. Παντρεύτηκε τη Ζαχαρία Στυλιάδη, κόρη του δασκάλου του. Λέ- γεται ότι οι συνεργάτες του αναγνώριζαν την τεχνική υπεροχή του, γι'αυτό πριν παραδο- θούν τα έργα, εκείνος έβαζε "το τελευταίο χέρι". ο Χαρίσιος Χαρίσης γεννήθηκε στη Δρο- σοπηγή το 1883 και πέθανε το 1970. οι τρείς αυτοί συνεργάσθηκαν σ'όλη τη διάρκεια της επαγγελματικής τους δραστηρι6- τητας.΄Αλλωστε, εκτός από τη συγγένεια και την κοινή μαθητεία, ήταν και συνοµήλικοι, αφού γεννήθηκαν μέσα σε τρία χρόνια /1883-1886/ και πέθαναν μέσα σε πέντε χρόνια/1965- 1970/. Τοιχογράφησαν πολλές εκκλησίες και φιλοτέχνησαν άπειρες φορητές εικόνες. ΄Εργα τους βρίσκονται στις εκκλησίες της Δροσοπηγής, της Φλώρινας, του Δισπηλιού Καστοριάς, του Αμύνταιου, στο µοναστήρι των Αγίων Αναργύρων Καστοριάς και γενικά στις περιοχές Κεντρικής και Δυτικής Μακεδονίας και στην ΄Ηπειρο. Φορητές εικόνες έστελναν στη Ρωσία και στην Ελληνική Κοινότητα του ΄Αµστερνταµ. Βέβαια, εκτός από τις κοινές εργασίες τους, καθένας έκανε και δικές του φορητές εικόνες. Ο Κωνσταντίνος Τζιάτζιος διακοσμούσε και σεντούκια για προίκες κοριτσιών. Μαζί τους συνεργάσθηκε για ένα διάστηµα και o συντο- πίτης τους Θωµάς Ζωγράφος. Φαίνεται πως κι αυτός είχε κάποια συγγένεια µε τους άλλους γιατί η μητέρα του Μαρία ήταν το γένος Ψζιάτζιου. Γεννήθηκε στα 1888 και πήγε µόνο στο Δηµοτικό Σχολείο. Στα 1913 παντρεύτηκε την Ευφροσύνη |Ι'ίτε, ένα χρόνο µετά την επι- στροφή του από το ΄Αγιον ΄Ορος. Παιδιά δεν έκανε αλλά υιοθέτησε το Νικόλαο, γιό του αδελφού του Δηµήτριου. Εκτός από την αγιογραφία, ασχολήθηκε και με τη διακόσµηση σπι- τιών. Στα 1924-25 συνεργάζεται µε το Τζιάτζιο, το Χαρίσιο και τον Στυλιάδη στη διακόσ- μηση του αρχοντικού Κωνσταντίνου Σωσσίδη στο Νυµφαίο. Πρόκειται, ασφαλώς, για το επι- βλητικότερο τοιχογραφικό σύνολο της νεοκλασικίζουσας λαϊκής µας ζωγραφικής. Εκτός από τη µεγάλη σύνθεση του "Χορού των ΧΙΙπΠΙΧ πονούν", υπάρχουν απεικονίσεις του Παρθενώνα, του Θησείου, αλληγορίες των Εποχών του ΄Ετους, ζωγραφικές αποµιμήσεις αγαλµάτων, παρα- στάδων με ανθρωπόµορφα επίκρανα, κυμάτιων, άλλων αρχιτεκτονικών στοιχείων και πλήθος διακοσµητικών θεµάτων. Επειδή, όµως, το έργο έγινε πολλές δεκαετίες µετά το χτίσιµο του αρχοντικού, είχαν προηγηθεί απανωτά ασβεστώματα των τοίχων και οι τοιχογραφίες απολεπίζονται µε γρήγορο ρυθµό. Αναφέρεται, ακόµα, το όνομα του ζωγράφου Στέφανου από τη Δροσοπηγή, στονοποίο αποδίδεται μια ζωγραφική αποµίμηση αγάλµατος "Αμαζόνας" πάνω από το τζάκι στο σπίτι του Παπαδόπουλου |Νυμφαίο 19ο1|. Δεν βρέθηκε, όμως, κανένα άλλο στοιχείο γι'αυτόν και τον αγνοούν τόσο οι γέροντες του χωριού όσο και εκείνοι που μου έστειλαν γραπτές πλη- ροφορίες για το χωριό και τους ζωγράφους του. Από τους Χιονιάδες της Ηπείρου κατάγονται οι Αδελφοί Αναστάσιος και Κοσμάς Ρ, Βού- ρη που στα 1898 στολίζουν µε τοιχογραφίες το σπίτι του Βασιλείου Γ. Παλαιού στο Δίλοφο Ζαγορίου. Στο δωμάτιο υποδοχής, εκτός από το ταβάνι όπου στο κέντρο ζωγραφίζουν στεφά- νι µε πολύχρωμα λουλούδια και ανά δύο ΄Ερωτες με φαρέτρα και αγγελάκια, στην επάνω ζώ- νη των τοίχων απλώνουν διακοσμητική φρίζα. Στο κέντρο κάθε πλευράς υπάρχουν στενόµακρες τοπιογραφικές συνθέσεις. Στη µία πλευρά εικονίζεται νησί µε τρία υφαίστεια σε δράση ε- νώ μπροστά του είναι αραγµένο πολεµικό πλοίο,στην άλλη τοπίο µε γέφυρα, στην τρίτη θα- λασσογραφία με δύο ιστιοφόρα και ένα τροχοφόρο πλοίο και στην τέταρτη τοπίο pa χωριό και περιτειχισµένο µοναστήρι. Σε δύο αντικρυστούς τοίχους αποµιμήσεις αγαλµάτων. Από τη μια μεριά ο "Προµηθεύς" σίγουρο αντίγραφο του συµπλέγματος του Προµηθέα του Γερμανού γλύπτη Εδουάρδου Μύλλερ /1828—1895/ δηµοσιευµένου σε ξυλογραφική απόδοση στην "Καλλι- τεχνική Πινακοθήκη της ΕΣΤΙΑΣ"36 και απέναντι ένας άντρας που καλλιεργεί τη γη pa την επιγραφή "Εργάζου". Στο έργο υπογράφουν "Αδελφοί Γ. Βούρη εκ Χιονιάδων" αλλά τα ονόµατά τους µας είναι γνωστά από άλλες πηγές. Ο Αναστάσιος μαζί με τον αδελφό του Αδάµο ζωγρά- φισαν το 1885 στο Δίλοφο το σπίτι του Βακόλα37. To πατρικό τους σώζεται ακόμα στους Χιο- νιάδες. Ο Αναστάσιος εγκαταστάθηκε στο χωριό Μανασή και ο Κοσμάς στο Δίλοφο, που τότε λεγόταν Σωποτσέλι. Εκτός από τη ζωγραφική, άσκησαν και το επάγγελμα του µαραγκού. Υπήρ- ξαν στην εποχή τους τεχνίτες φηµισµένοι για την ευσυνειδησία τους. "νθιτφ?ρουσες νεοκλασικές τνικογρ…οεες υπάρχουν και στο σπίτι της "μαντάμ άθσ" "το "€- ταξσκόςι 1γιάς. την παλιά Ώέταανη. " Ττ€φανΐ, ΥαλΣιΚύς καταγωγής σύζυγος ταν "λ'€τθδ ιομή Άννυ και µεγαλοκτηµατία Ευγένιου "άβρ, έζησε πάνω από Α5 χρόνια στο 'εταξοχόρι ως to θάνατό της στα 1913… Ο ;υγένιος Φόβο αυτοκτόνησε στα 1892 πέφτ0Ψτ!!6 στον Πηνειό. Η τεφανί, ωραιότατπ, καθώς είκνουν τα πορτραίτα της. είχε πολυτάραχη €ρ"ΐιΐή ζωή αλ… λά και φιλελληνική δράση, κυρίως κατά την Ππανάνταση του 1878 και την πρόσκαιρη τουρ- κική κατοχή της θεσσαλίας στα 1897. To αρχοντικό της χτίστηκε στα 1876. To 8Lau6opnra µε τοιχογραφίες ο Κικόλαος Αργυρό ουλος από το "εμπεγλέρ, τη σηµερινή "ίκαια του ϊσµού .άρισας. μκτός από ρωµαντικά τοπία και σκηνές κυνηγιού, θέµατα παρµένα από γαλλικά πρό- τυπα, ο αργυρόπουλος διακόσμησε τα ταβάνια με αλληγορίες / Αστρονοµία, Έωγραφική../, αγ γελάκια-ερωτιδείς και κάνιστρα. Το αρχοντικό, ακατοίκητο εδώ και πολλά χρόνια, έχει ape πωθε[ και μόνο µέρος από τις τΟιΧ0ΥΡαΨΐΈζ του σώζεται. Ο ικόλαος Αργυρόπουλος έκανε και αγιογραφίες στη Λάρισα και στον 'Ανω …όλο, καθώς και ελαιογραφίες σε µουσαμά µε κοσµικά θέµατα, πολλές από τις οποίες σώζονται σε σπίτια της Αγιάς. ΔΈλι… Μψαυ)Μψχ υ Άνν»… , ότι…-λε να μµ.; …; 1400 ω… βρω…. Αίτια… έ…… '… (:… Λ"'ΨΌ 8 E M A T A έχων mama-1.701874 θαυµα "…"Ν0Ή" ΜΜΜ " &"… --Ώπ-ζ-ω ζ…Ξν…δ μυαλο µας… οι.» Μ……- …." αν")… τον… …… Ο λόγιος νεοκλασικισµός έλκεται βέβαια από τα αρχαιοελληνικά και ρωμαϊκά θέματα, αλ- λά δεν περιορίζεται µόνο σ'αυτό. Είναι καλλιτεχνική Σχολή και όχι θεµατικός κύκλος. Αν ο γαλλικός νεοκλασικισμός απογειώνεται pa τον "΄0ρκο των ορατίων" του Λουδοβίκου Ιάκωβου Νταβίντ, έργα του ίδιου ζωγράφου είναι και "0 Ναπολέων στο βουνό του Αγίου Βερνάρδου", "H κυρία Ρεκαμιέ", "Ο κύριος Σεριζιά" και άλλα. Σκηνές της ελληνικής Επανάστασης στολί- ζουν το νεοκλασικό Μόναχο του Λουδοβίκου. To αριστούργημα της ελληνικής νεοκλασικής γλυ- πτικής, η "Κοιµωμένη" του Γιαννούλη Χαλεπά, παριστάνει τη νεαρή νεκρή Σοφία Αφεντάκη. Και στη ζωγραφική διακόσµηση σπιτιών της περιόδου αυτής δεν λείπουν τα νεοελληνικά θέµατα. To Ρήγα Φεραίο ζωγραφίζει πάνω από την είσοδο του νεοκλασικού σπιτιού Ιωαννίδη o Ιωάννης Καρδάσης στο χωριό 'Αγιος Γεώργιος Πηλίου. Στο σπίτι του Γαλαντή στη Σύρα συναντούμε ήρω- ες του 21 /Μπότσαρης, Μιαούλης...|, το ίδιο και σ'άλλα σπίτια. Ta παραδείγµατα θα μπορού- σαν να πολλαπλασιασθούν Οι λαϊκοί νεοκλασικίζοντες ζωγράφοι περιορίζονται σχεδόν αποκλειστικά σε θέµατα που είναι ή τα νοµίζουν αρχαιοελληνικά. Σε έξη κατηγορίες μπορούμε να τα χωρίσουµε, στα κοσ- µήματα, στις απομιμήσεις αρχιτεκτονικών στοιχείων ή αγαλµάτων, στα µυθολογικά, στα ιστο- ρικά, στα τοπία -πραγµατικά ή φανταστικά-, στις αλληγορίες και στα χαριτωµένα. Βέβαια, αυ- τα που από μεθοδολογική ανάγκη τα ξεχωρίσαμε σε κατηγορίες, στην πραγµατικότητα πολλές 10 φορές συγχέονται ή συνυπάρχουν. Η Αµαζόνα π.χ. είναι µυθολογικό θέμα, εμφανίζεται όμως με τη μορφή ζωγραφικής απομίμησης αγάλµατος.Τα τοπία, μικρών συνήθως διαστάσεων, αποτε- λούν αναπόσπαστα τμήµατα διακοσμητικών συνόλων. Το ίδιο συμβαίνει και με μερικά avari— πινα πρόσωπα, θεατρικές μάσκες και μετάλλια. Τα κ o σ μ ή p a τ α στολίζουν οροφές αλλά και τοίχους. Απαρτίζονται από ευθείες, καμπύλες και τεθλασμένες γραµμές, από μαίανδρους, έλικες, πλοχμούς, ρόδακες, πουλιά και σχηματοποιημένα φυτικά μοτίβα. κυριαρχούν τα χρώματα χοντροκόκκινο, ανοιτό και βαθύ γα- λάζιο, μαύρο και άσπρο. Σ'αυτά είναι φανερή η προέλευση από τυπωμένα πρότυπα. ΄Αλλωστε, στο Αρχείο μου υπάρχουν πολλά τέτοαιέγχρωμα τυπωμένα πρότυπα -δωρεές απογόνων των ζωγρά- φων- pa επιγραφές ευρωπαϊκών τυπογραφείων. Τα λαϊκά ζωγραφικά κοσμήματα χαρακτηρίζονται από άνεση στην εκτέλεση και καλλιγραφική διάθεση. Οι α π 0 p ι p ή σ ε ι ς, pa ζωγραφικά μέσα, αρχιτεκτονικών στοιχείων και αγαλμά- των έ%άσσονται στο φαινόµενο της "επίφασης πολυτέλειας", της απομίµησης, δηλαδή, ακρι- βών και απρόσιτων υλών και τεχνικών από άλλες φτηνές και προσιτές. Από παλιότερα γινό- ταν σε εκκλησίες και σπίτια ζωγραφική απομίμηση ορθομαρμάρωσης. Στο σπΐ. του Γεωργίου Σβάρτς /Αμπελάκια 1787/ ένας τοίχος καλύπτεται από μίμηση επίστρωσης pa ζωγραφιστά πλα- κάκια. Το ίδιο και στο σπίτι του Νανζή /Καστοριά 1796/. 0 ζωγράφος Παγώνης κάνει στο παράσπιτο Τριανταφύλλου απομίμηση πλουµιστής µεσάντρας |Δράκια Πηλίου 1832/. Στο νεο- κλασικισμό, κυρίως της περιφέρειας, στη θέση μαρμάρινων αγαλµάτων μπαίνουν κεραμεικά αντίγραφα. Το ίδιο γίνεται και pa άλλα αρχιτεκτονικά στοιχεία, όπως τα φορούσια, τα επί- κρανα, τα κάγκελα /σπίτι Χατζηκυριαζή στο Βόλο, θέατρο Πάτρας, σπίτι Μαλούχου στην Τρί- πολη/. Συχνή είναι και η χρήση σοβά που µιμείται µαρμάρινες παραστάδες /σπίτι Κούκιου στο Βόλο, Νοσοκοµείο Πάτρας/, πολυτελή λαξευτή ισοδομική τοιχοποιία /σπίτι Αντωνόπου- λου στο Βόλο/ ή χοντοπελελημένες τετράγωνες πέτρες/Βλληνικό Γυμνάσιο στο Ναύπλιο,1833/. Στο εσωτερικό των σπιτιών υπάρχουν ζωγραφικές απομιμήσεις φατνωμάτων /σπίτι Μαρέδη στο Βόλο/ και ανάγλυφων διακοσμητικών στοιχείων /Εργατικό Κέντρο Σύρας/. Τις περισσότερες φορές είναι τόσο τέλεια η εκτέλεση που δημιουργεί την ψευδαίσθηση όγκου. Στο λαϊκό νεοκλασικισμό είναι πολύ συχνές οι φευδοκόγχες και οι απομιμήσεις είτε αγαλμάτων είτε -σπανιότερα- ορθομαρμάρωσης /σπίτι Παπαδόπουλου στο Νυμφαίο, σπίτι Τσίρ- λη στο Νυμφαίο, σπίτι Γκέκη στο Πάαιγκο, σπίτι Παλαιού στο Δίλοφο..../. Τα p υ θ o λ o γ ι κ ά θέματα κατέχουν σημαντική θέση στο λόγιο νεοκλασικισμό. Χτυπητό και προσιτό παράδειγμα τα αγάλματα της Αθηνάς και του Απόλλωνα, καθώς και το κεντρικό αέτωμα στην Ακαδηµία Αθηνών, έργα του Λεωνίδα Δρόση. Στη ζωγραφική παραδείγ- ματα είναι το Δωδεκάθεο του σπιτιού Κοή στη Σάρα, η Αθηνά και ο Ερμής στο σπίτι του Ι- ωαννίδη στον ΄Αγιο Γεώργιο Πηλίου. Μυθολογικά θέματα σπάνια εµφανίζονται παλιότερα στη λαϊκή μας τέχνη, όπως στη ζωγραφική του σπιτιού Κανατσούλη που το προαναφέραμε, και 11 κένταυροι σε τέμπλα, αν κι αυτοί πρέπει να προέρχονται από το σύμβολο του αστερισμού του Τοξότη, όπως το συναντούµε και σε πολλές αγιογραφήσεις εκκλησιών. Στη λαϊκή νεοκλα- σικίζουσα ζωγραφική, όπως είναι φυσικό, δεν είναι σπάνια η εμφάνιση µυθολογικών θεμά- των/ Αθηνά-Καρυάτιδα και Αισώπιοι µύθοι στο σπίτι του Γκ΄εκη-Πάπιγκο, Αθηνά, Δίας, 'Αρης, Μνηµοσύνη στο σπίτι του Σωσσίδη-Νυμφαίο, Αµαζόνες σε πολλά σπίτια και άλλα/. Από τα πάµπολλα ι ο τ ο ρ ι κ ά θέµατα της λόγιας νεοκλασικής τέχνης αναφέρουµε γενικά τους αντριάντες ηρώων της Επανάστασης του 21, παλιών πολιτικών ανδρών και ευεργε- τών καθώς και ζωγραφικές απεικονίσεις πολεµικών και άλλων σκηνών. Παράδοση στο είδος έχει και η λαϊκή μας τέχνη. Ενδεικτικά αναφέρουμε την εικονογράφηση των Απομνημονευμά- των του στρατηγού Μακρυγιάννη από τον Παναγιώτη Ζωγράφο και τους γιούς του, τις σκηνές από τους πολέµους και τους γάμους του Ναπολέοντα στο σπίτι του Ρόδου στο Τσεπέλοβο, έρ- γα του Κωσταντίνου Παπακώστα-Μαρινά |µέσα 19ου αιώνα/. Στη λαϊκή νεοκλασικίζουσα ζωγρα- φική σηµειώνουμε το Λεύκιππο στο σπίτι του Θεόδωρου ΤσίρληηΝυμφαίο, τον Αριστοτέλη στο ίδιο σπίτι, του Περικλή στο σπίτι του Δ. Γκέκη-Πάπιγκο και του Δηµοσθένη στο σπίτι του Νικ. Τσίρλη-Νυμφαίο. Μορφές αρχαίων σοφών εμφανίζονται και στην παλιότερη αγιογραφία 39. Τα τ o π ί α, πραγµατικά ή φανταστικά, εμφανίζονται συχνά στη λαϊκή νεοκλασικίζου- σα ζωγραφική και είναι συνήθως µικρά πλαισιωμένα ενθέµατα μέσα σε διακοσµητικά σύνολα, ενώ στη μπαρόκ ζωγραφική είναι µεγάλες αυτοτελείς χππκπκκιφκκκ απεικονίσεις ξακουστων πολιτειών | Βενετιά, Κωσταντινούπολη, Μαδρίτη, Φραγκφούρτη/. Μόνο στο σπίτι του Σωσσί- δη-Νυμφαίο συναντήσαµε τον Παρθενώνα και το Θησείο σε µεγάλη κλίμακα. Οι α λ λ η γ ο ρ ί ε ς περιορίζονται κυρίως στις "Τέσσερες Εποχές" τόσο στη λόγια, |σπίτι Βασαρδάνη-Βόλος| όσο και στη λαϊκή νεοκλασ. ζωγραφική /σπίτι K. Σωσσίδη-Νυμφαίο, σπίτι Μούρτζου-Σιάτιστα/. To θέμα εµφανίζεται συχνά και στην παλιότερη αγιογραφία4ο. Βέ- βαια, το θέμα έχει εντελώς διαφορετικό νόημα στις δύο περιπτώσεις. Στην αγιογραφία pa τις "Τέσσερες Εποχές" "ιστορίζεται ο μάταιος βίος του κόσμου τούτου" κατά την έκφραση του Διονύσιου εκ Φουρνά41. Αντίθετα, στην κοσμική ζωγραφική είναι ένας ύµνος στη χαρά της ζωής, στην οµορφιά της εναλλαγής των εποχών του΄Ετους pa τα δώρα καθεµιάς τους προς τον άνθρωπο. Στο σπίτι του Κ. Σωσσίδη εμφανίζονται σαν θελκτικές αρχαιοντυµένες νέες που κρατούν στα χέρια τους τα προϊόντα κάθε εποχής. Στο σπίτι του M ούρτζου η 'Ανοιξη είναι νέα γυµνή γυναίκα που κρατάει λουλούδια, το Θέρος γυμνό παληκάρι που κρατάει δρεπάνι και στάχυα, το Φθινόπωρο ντυμένη γυναίκα που προσφέρει τσαμπιά σταφυ- λιών και ο Χειμώνας ασπροµάλλης αλλά θαλερός γέροντας µέσα σε γυμνό τοπίο. Γυναικεία µορφή που βρίσκεται στο σπίτι του Βακόλα/Δίλοφο Ζαγορίου/ και με το ένα χέρι της κρατάει επάνω στο κεφάλι κάνιστρο µε λουλούδια ενώ από το άλλο της κρέμεταικαλαθάκι pa κλαδί οπωροφόρου δέντρου, πρέπει να συµβολίζει την Πρόοδο, την Ευημερία ή κατι παρόµοιο γιατί στο βάθος δεξιά υπάρχει εργοστάσιο µε ψηλή καμινάδα και αριστερά ατµοκίνητα τροχοφόρο 12 πλοίο. Παραλλαγή της υπάρχει και στον απέναντι τοίχο του δωµάτιου. Σε συνδιασμό με τις "Τέσσερες Εποχές" εμφανίζονται η Μέρα και η Νύχτα στο σπίτι του Μούτςου-Σιάτιστα. Η Μέρα είναι απροντυμένη pa κόκκινο επώµιο και φοράει στο κεφάλι αχτινωτό στέµα. H Νύχτα, pa αυστηρή φυσιογνωµία, φοράει µαύρο επώμιο και καλύπτρα. Η Μέρα και η Νύχτα να στρέφουν τον "Κύκλο της Ζωής" εµφανίζονται και στην παλιότερη αγιογραφία/΄Αγιος Νικόλαος Τσαριτσάνης, Μονή Ρεντίνας, Ταξιάρχες Μηλεών/. Τα χ α ρ ι τ ω p έ ν α θέµατα δίνουν κάποιο τόνο χαράς και χάρης στο χώρο. Είναι συνήθως μικροί ΄Βρωτες µε φαρέτρα ή αγγελάκια-ερωτιδείς/σπίτι Παλαιού-Δίλοφο/. Στη λό- για νεοκλασική ζωγραφική της Ελλάδας εµφανίζονται πολύ συχνά, είτε ξεµοναχιασµένα είτε σε οµάδες, αλλά δεν είναι πάντοτε έργα Ελλήνων ζωγράφων /Αχίλλειο Κέρκυρας, Εργατικό Κέντρο Σύρας, Πολιτιστικό Κέντρο Σύρας.../. Στα χαριτωμένα θέµατα μπορούμε να κατατά- ξουµε και τις ανθοδέσµες επάνω σε µονόχρωμο φόντο /σπίτι Βακόλα-Δίλοφο|. Το θέµα εµφα- νίζεται από την εποχή του ελληνικού μπαρόκ /σπίτι Αϊβαζή-Καστοριά, Κανατσούλη-Σιάτιστα, Καλέα4Νεγάδες Ζαγορίου, Καραγιαννόπουλου-Βυζίτσα Πηλίου, Νανζή-Καστοριά/. Το συνήθιζαν και οι χιονιαδίτες ζωγράφοι /σπίτια Γώγολου-Τσεπέλοβο, Μάου-Τσεπέλοβο.../. TEXNO’I‘POHIKH AIEPEYNHYH Πριν προχωρήσουμε στην εξέταση των δύο τεχνοτροπιών,µε τις οποίες εργάζονται οι λαϊκοί ζωγράφοι που μελετούµε, πρέπει να αντιµετωπίσουµε ένα πρόβλημα. Πώς αυτοί που υπήρξαν όλοι τους αγιογράφοι και, εκτός από δύο εξαιρέσεις, έμαθαν την τέχνη τους στο ΄Αγιον ΄ορος, έφτασαν να γίνουν εκφραστές μιάς εντελώς διαφορετικής κοσμοαντάληΦης. Αν- τί για κήρυκες της περιφρόνησης στη "ματαιότητα των εγκοσµίων" γίνονται τραγουδιστές της ομορφιάς του ανθρώπινου κορµιού, της γυµνής γυναικείας σάρκας, της ελεύθερης πτύ- χωσης των φορεμάτων. Βπαναλαµβάνουν, pa άλλα µέσα, τα παγανιστικά αγάλµατα, τα "είδω- λα", αυτοί που κάπου στις αγιογραφίες τους θα παράστησαν τον "΄Αγιον θραύοντα τα είδω- λα". Τουλάχιστον για έναν από αυτούς, το Νικόλαο Παπαγιάννη, το ξέρουµε. Σημειώσαμε πα- ραπάνω τη διαφορά του μηνύματος στις αγιογραφικές και στις κοσµικές "Τέσσερες Εποχές". Βέβαια,στα χρόνια της μαθητείας των, το δεύτερο µισό του 19ου αιώνα, η αγιογραφία των αγιορείτικων εργαστηρίων έχει πια ξεφύγει από την αντιφυσιοκρατική €χηµατοποίηση της βυζαντινής παράδοσης. Κάτω από την επίδραση του δυτικού "νατουράλε", που οι ίδιοι το λέγαν "αναγεννησιακό", της τέχνης των Ναζαρηνών και της νεορωσικής αγιογραφίας, η νεο- ελληνική εκκλησιαστική ζωγραφική χαρακτηρίζεται από γλυκερή φυσικότητα. ΄Ενας χειρόγρα- φος οδηγός ζωγραφικής γραµµένος αυτή την περίοδο, συγκεκριμμένα στα 1855, συµβουλεύει: "'Οταν, λοιπόν, σχεδιάζεις σώματα ανθρώπων, σχεδίαζε αυτά γυμνά και έπειτα ένδυνε δια να μη λανθάνεις το µέτρο"42. Σε άλλο σηµείο ο άγνωστος κωδικογράφος δίνει οδηγίες γιά το σκιοφωτισµό &...πρόσεχε να κόμης όλας τας εικόνας τα ισκιώµατα από το ένα µέρος και 13 το φως να βλέπει όλο από ένα μέρος". Το παλιό πνευµατικό φως αντικαθίσταται από το φυ- σικό φως που έχει συγκεκριµµένη πηγή. Πολύ παλιότερα, στα 1726, o Παναγιώτης Δοξαράς συμβουλεύει να σχεδιάζουν "τον βραχίωνα εις την άρμωσιν καλλά σχηματισµένον από σάρκα μεστήν, το στήθος γεμάτο, υποκάτω εις ταις μασχάλαις να κόµης συκοµένους μετρίως τους µαστούς, λεπτούς τους εγκοφούς...". Αυτά, βέβαια, στα προωθημένα Εφτάνησα. Ωστόσο το χειρόγραφο του Δοξαρά τυπωνεται για πρώτη φορά στην Αθήνα το 187143, σε επιστημονική έκδοση, βέβαια, αλλά που είναι πιθανό να έφτασε και στα χέρια κάποιων ζωγράφων. Πρόκει- ται για βιβλίο µικρού σχήματος και 90 μόνον σελίδων, από τις οποίες οι µισές είναι Πρό- λογος του Σπ. Λάµπρου. 'Αλλωστε, από παλιότερα και σ'ολόκληρη την Ελλάδα πολλές φορές, στις απεικονίσεις αμαρτωλών γυναικών, και η αγιογραφία αποδίδει pa κάποιον εξιδανικευ- τικό ρεαλισμό το γυναικείο κορµί." Το επάνω μέρος του κορμιού των είναι γεµάτο, µαλακά πλασµένο pa μεγάλους φουσκωτούς μαστούς pa θηλές χοντρές σαν ρώγες σταφυλιού, τα πρό- σωπα ωραία pa λαμπερά μάτια. Πλούσια λυμένη κόµη πέφτει στούς ώμους και στις πλάτες κυ- ματιστή"4η. Εκτός από αυτά, αγιογραφία και νεοκλασικισμός έχουν µερικά κοινά χαρακτηρι- στικά, την πειθαρχία, την έλλειψη πάθους, τη συµμόρφωση σε πρότυπα, το σηµαντικό ρόλο του περιγράμματος. Με αυτές τις προύποθέσεις και κάτω από την επίδραση των ιδεολογικών τάσεων της εποχής, που επηρεάζουν τις προτιμήσεις της πελατείας, ωρισμένοι λαϊκοί ζω- γράφοι στρέφονται προς το νεοκλασικισμό. … . Ξ ** 0 λαϊκός νεοκλασικισµός δεν είναι αμιΥής. Μέσα του επιβιώνουν παλιότερα παραδοσι- ακά θεµατικά και τεχνοτροπικά στοιχεία. Π.Χ. στις µικρές πλαισιωµένες τοπιογραφίες που αποτελούν τµήματα διακοσμητικών συνόλων, αντί για τα ρωμαντικά τοπία της αντίστοιχης λό- γιας ζωγραφικής συναντούµε τα γνώριµα, από παλιότερα έργα, απλοικά τοπία με τα κάστρα και τα γεφύρια τους, τα δέντρα, τα λογής πλεούμενα, όλα αυτά σε κλίµα θαυµασμού. Η σύν- θεσή τους είναι απλή'συχνά στηρίζονται στη συµμετρία γύρω από ένα νοητό κάθετο άξονα. ΄οχι σπανια εμφανίζεται η τριαδική παράθεση θεμάτων: τρία καράβια, τρείς κρατήρες ηφαί- στειου, τρεις καµάρες σε γέφυρα...Λιτά στο χρώµα, pa όχι περισσότερα από δύο-τρία κύ- ρια χρώµατα. Σε µερικές περιπτώσεις επιβιώνουν στοιχεία του μπαρόκ, όπως στη διακόσµη- ση του σπιτιού Μιχαηλίδη/Νυμφαίο/, που τώρα είναι ερειπωμένο, όπου υπάρχουν µερικά ανή- συχα περιστρεφόμενα φυτικά θέματα που θυµίζουν αντίστοιχα των αρχοντικών της Καστοριάς, της Σιάτιστας και των Αµπελακίων. 'Αλλοτε πάλι μπαίνουν σύγχρονα σποιχεία της µικροα- στικής ζωής. Π.χ. επάνω στην αποµίμηση αγάλματος του Προμηθέα, η υπογραφή-αφιέρωση τωνι Αδελφών Βούρη γράφεται σε τετράγωνο χαρτάκι. Το κρατάει χέρι pa µανίκι, κάτω από το οποίο προβάλλει το µανικέτι του πουκάμισου. Τέτοια χέρια ήταν πολύ συνηθισμένα σε επι- στολικά δελτάρια της εποχής'το χαρτάκι είχε καλλιγραφημένες αισθηµατικές φράσεις ή ή- ταν αποµίμηση κλειστού φάκελλου, έτσι που να σηµαίνει περισσότερα. Μερικές φορές, από ΄. ;ξώ πρέπει να τονίσουµε πως ο λαϊκός νεοκλασικισµός εκφράζει την τάση αποµάκρυνσης από [τα βυζαντινά-ονατολίτικα πρότυπα, από την περιφρόνηση του κοµμιοώ και την καταδίκη της |πμάταιηΒ" ζωής και στρέφεται πρός την αρµονική σ6νεεση πνευµατικής και σωµατικής ομορ- φιάς. "π"Ρεΐ να ξέρουµε την προέλευσή του και τα κανάλια περάσµατός του προς την ορει- νή Ελλάδα. όµως η αποδοχή του εκεί σημαίνει πως εξέφραζε άλλη νοοτροπία, αυτή που απορ- Ρίπτει τον "οίκτο", το πελεος" και την ταπειυωσύνη και καµαρώνει τη λεβεντιά, τη δημ…- ουργία και την καλοπέραση, αυτή που εύχεται "πλουθυγείαν...δόξαν, Ήΐντωµ αγαθών Ρ0ήυ" /σπίτι Ράδου στο Τσεπέλοβο/, "χαράν, υγείαν και πόντων αγαθών αψθ…νίσν" /σπίτι Τζιαρ- τζή στη Λράκια/, κάνει αναφορές στην αρχαία µυθ"ΌΥΐα "Του Άσιδάλου είυ'η τΞΧνη εις ταύ την την οικοδοµήν" και µνηµονεύει τη φύση θα στ0ιΧΓ-ι΄Ο σι΄Η|΄ΧΓ|ι.ι'΄Όζ με την τέλνηινγ…αι 1…) τέχ- νη επιμήθη φύσεως την καλλονήν" /πάλι στο σπίτι του Ράδου|- Αυτή που εκτιΗάει τις τρείς κύριες πηγές δύναμης των καινούργιων κοινωνικών δυνάµεων που βγήκαν €10 προσκήνιο " τα άρματα, τα ΥΡόσια και τα γοάυµατα" κατά το γιαννιώτικο δίστιχο. ΄Ώλα αυτό, βέβαια, μέ- . σα σε πιά κοινωνία όπου λειτουργεί ακόμα, σε κάποιο Βαθμό, η ανασχαιτικη δύναμη της παράδοσης. , ' 1.µι 9(Μ 6ΐή€,&ζ΄ 66λ' 13 ά.':/ζ*.(ά…ς ότι": ίδια.; Η…… 14 1.5apxac του αιώνα μας και δώθε, τα διακοσμητικά θέµατα έχουν και κάποιες επιδράσεις από την "αρ νουβώ". Οι χωρικοί ζωγράφοι, αν και ξεκινούν pa την ευνόητη πρόθεση να πλάσουν το αύΈώπι- νο κορµί κατά την εξιδανικευµένη φυσικότητα των προτύπων τους,δεν το πετυχαίνουν γιατί είναι ποτισµένοι pa τη στατική και σχηµατική λαϊκή αντίληψη. Επίσης παραλείπουν, τρο- ποποιούν ή προσθέτουν στοιχεία. Αυτό συμβαίνει όταν τα στοιχεία που υπάρχουν στο πρό- τυπό τους δεν ανακαλούν τίποτα από τη µνήμη του5ή, άν τους είναι γνωστά, βρίσκονται σε αδικαιολόγητη γι'αυτούς θέση.΄Ετσι, μία περικεφαλαία που είναι στο κεφάλι την κατα- λαβαίνουν γιατί σ'αυτή τη φυσική της θέση την είδαν σε εικόνες της Αθηνάς, τον Περικλή, του ΄Αρη... Μία περικεφαλαία, όμως, στο δάπεδο τους είναι ακατανόητη. Την παραλείπουν και στη θέση της βάζουν αγγείο που θυμίζει το γνώριµο κουμάρι. Είναι χαρακτηριστικές, και δικαιολογηµένες από την πλευρά του, οι παρατηρήσεις αρχαιολόγου για την "Αµαζόνα" του αρχοντικού Μιχαήλ N. Τσίρλη στο Νυµφαίο, "...η σύνθεσις τελικώς δεν παύει να κατέ- χεται υπό τινος ακαμψίας εξωτερικός, εσωτερικός δε να υποφέρη από έλλειψιν ζωοδόχου πνοής". και προσθέτει παρακάτω " Εκ των υπό του Ρωμαίου αντιγραφέως εις το µαρµάρινον έργον προστεθέντων επί της πλίνθου και του κορμού του δένδρου παρά την Αµαζόνα όπλων, το µεν κράνος αποδίδεται ως πρόχους, ης η λαβή ελλείπει κατά το μεσαίον αυτής τµήμα, 45 o δε διπλούς πέλεκυς ουδόλως έχει απεικονισθεί" . Στο Δίλοφο οι Αδελφοί Βούρη αφαιρούν από το σύμπλεγµα του Προµηθέα, προφανώς γιά λόγους σεμνοτυφίας, το τολµηρό γυναικείο γυμνό που κείτεται pa προτεταμένους τους µαστούς κάτω από τα πόδια του Προμηθέα, αλλά- ζοντας έτσι τη σύνθεση του Μύλλερ.Μερικές φορές η ελευθερία του ζωγράφου από το πρότυ- πό του φτάνει ως την αλλαγή του φύλου. Από το πρότυπο της "Αµαζόνας MATEI" στο σπίτι του Νάνσυ Σωσσίδη γίνεται έργο με αντρική µορφή. ΄Αλλοτε παίρνουν μία µορφή από πολυ- πρόσωπη σύνθεση και την αποµονώνουν, τροποποιόντας την για να προσαρμοσθεί στη νέα της θέση και λειτουργία. ΄Ετσι, ο ζωγράφος που διακόσμησε το σπίτι του Γκέκη στο Πάπιγκο παίρνει τη µορφή του Περικλή από τη σύνθεση του Γερµανού ζωγράφου Φος " 0 Περικλής αγο- ρεύει στην Πνύκα" και την κάνει ανθρωπόµορφη κολόνα. Στο πρότυπο το χέρι του Αθηναίου πολιτικού απλώνεται μπροστά. O ζωγράφος µας, όμως, το προσαρµόζει στη νέα του λειτουρ- γία, λυγίζει το χέρι, που τώρα καλύπτεται σχεδόν από το φάρδος του κορµιού κι έτσι δια- τηρειται το ισόπαχο της κολόνας. To έργο του Φος κυκλοφόρησε ευρύτατα στην Ελλάδα σε ιστορικά και διδακτικά βιβλία καθώς και σε επιστολικό δελτάρια pa πολύχρωμη ή μονόχρω- μη εκτύπωση.΄Βνα από τα δελτάρια αυτό, έκδοση Πάλλη και Κοτζιά Νο 416, είναι μονόχρωµη και έχει πλάγια τον τίτλο " ο Περικλής από της Πνυκός, δικαιολογών τας χάριν της Ακρο- πόλεως δαπάνας", το ίδιο και σε γαλλική μετάφραση. Κάτω υπάρχει η σημείωση "Εκ του βι- βλίου Γ. Φιλαρέτου Περικλής και Ασπασία". Αντίγραφα του έργου του Φος στολίζουν το Αρε- 15 ταίειο Νοσοκομείο στην Αθήνα, το σπίτι της Καλλιόπης Βαλυράκη στο Ρέθυµνο, το Αναγνωστή- ριο Καλύμνου "Λι Μούσαι", ίσως και άλλα κτήρια. Από την άποψη της τεχνικής οι νεοκλασικίζοντες λαϊκοί ζωγράφοι ακολουθούν δύο pa- θόδους, τη µονόχρωμη απόδοση αρχιτεκτονικών μελών και αγαλµάτων και την πολύχρωμη ζωγρα- φική. Παρακάτω θα σηµειώσουµε αλληλοδιεισδύσεις των δύο αυτών τεχνοτροπιών. Η μονόχρωμη απόδοση αρχιτεκτονικών µελών /παραστάδες, επίκρανα, κόγχες, φατνώµατα, κυµάτια, έκτυπα πλαίσια...| προσπαθεί να δημιουργήσει pa διαβαθμίσεις του τόνου την αίσ- θηση όγκου. Στόχος η οφθαλμαπάτη pa την προσπάθεια όσο γίνεται πιστότερης και πειστι- κότερης απόδοσης. Στις οροφές, τα φατνώματα pa ανάγλυφους ρόδακες, κυµάτια, γεισώματα... αποδίδονται κατά κανόνα pa τις σκιές προς την αντίθετη πλευρά της κύριας πηγής φωτός |%αράθυρο, πόρτα pa τζαµαρία/. Σ'αυτά συχνά υπάρχει και κάποιο άλλο χρώµα, συνήθως γαλά- ζιο στο φόντο. Επειδή τα σχήματα είναι απλά και επαναλαµβανόμενα και βρίσκονται σε τέ- τοια θέση που ο θεατής δεν έχει την ευχέρεια να τα παρατηρεί pa άνεση, η ψευδαίσθηση είναι ολοκληρωτική. Για τις αποµιμήσεις αγαλµάτων οι συνθήκες διαφέρουν. Αυτές βρίσκον- ται στους τοίχους και στο ύφος περίπου του µατιού όρθιου ανθρώπου, η απόσταση του θεατή από το έργο είναι δυνατό να µειωθεί στο ελάχιστο. Κι ακόµα, καθώς ο θεατής κινείται μέ- σα στο δωµάτιο, θα έπρεπε, αν το άγαλμα ήταν αληθινό, ωρισµένα σηµεία του να µην είναι πιά ορατά κι άλλα να αποκαλύπτονται καθώς αλλάζει η οπτική γωνία. Για ν'αποφύγουν αυτό τον κίνδυνο οι λαϊκοί ζωγράφοι πρόβλεφαν και είτε τοποθέτησαν τις μορφές αυτές πίσω από την προεξοχή του τζακιόυ είτε μέσα σε φευτοκ6γχες, έτσι που να µειώνεται πολυ η αίσθη- ση αλλαγής της οπτικής γωνίας και η οφθαλµαπάτη γίνεται σε µεγαλύτερο ποσοστό πειστική. Μ'αυτόν τον τρόπο τα αγάλµατα παρουσιάζονται σαν αναπόσπαστα στοιχεία της αρχιτεκτονι- κής. Αυτό γίνεται περισσότερο έκδηλο στο σπίτι του Γκέκη -Πάπιγκο- όπου δίνουν στα αγάλ ματα τη μορφή και τη θέση "Καρυάτιδων" που στηρίζουν τοξοστοιχία και χρωµατίζουν γαλά- ζιο το φόντο για να δίνει την αίσθηση πως στο βάθος είναι ύπαιθρο και τ'αγάλµατα στηρί- ζουν την άκρη της οροφής. Δεξιά και αριστερά τους τοποθετούν αποµιµήσεις µαρµάρινων αγ- γείων σε τετράγωνες βάσεις. Για να τονίσουν τη λειτουργηκότητα των αγγείων αυτών τοπο- θετούν στο λαιµό τους κλαριά µε φύλλα και λουλούδια" αυτά όµως pa χρώµατα για να δίνουν την εντύπωση πως πρόκειται για φυσικά. ΄Εγχρωµα είναι, επίσης, τα λουλούδια της εσωτερι- κής επιφάνειας της ζωγραφιστής τοξοστοιχίας, σε θέση, δηλαδή, που από την εποχή του µπα- ρόκ έµπαιναν συχνά φυτικά θέματα. 'Αλλωστε, η ζωγραφική αποµίμηση τοζοστοιχίας συνηθί- ζεται στη Βόρεια Ελλάδα από το 18ο αιώνα/σπίτι Σβάρτς στ΄Λµπελάκια, Νανζή και Τσατσαπά στην Καστοριά, Καλέα στούς Νεγάδες.../.΄Οταν, όµως, τα µαρµάρινα ανθοδοχεία της νεοκλα- σικίζουσας λαϊκής ζωγραφικής τοποθετούνται µέσα σε ψευτοκόγχες, τότε και τα λουλούδια ζωγραφίζονται σαν µαρµάρινα, αφού το σύνολο αποτελεί µίµηση αρχιτεκτονικού στοιχείου 16 /σπίτι 0. Τσίρλη, Νυμφαίο/. Σε μερικά σημεία αντί για "Καρυάτιδες" ζωγ63ίζουν κίονες. ΄Ετσι γίνεται περισσότερο αισθητό πως οι "Καρυάτιδες" είναι "φέροντα" στοιχεία της οι- κοδοµής. Αυτή η μονόχρωμη σκ ιφωτισμένη απομίµηση αγαλμάτων δεν έχει καμμιά σχέση pa την ιχνογραφία, παρά τις εξωτερικές οµοιότητες. Δεν πρόκειται για ιχνογραφικά έργα που απο- δίδουν κάποιο άγαλµα αλλά για αποµιμήσεις που αντικαθιστούν, can θέση του, το γλυπτό. Ούτε µπορούµε να αποδώσουµε το φαινόμενο στην επίδραση των μονόχρωμων χαρακτικών πρό- τυπων γιατί είναι πολλά τα έργα πολύχρωμων τοιχογραφιών που προέρχονται από εξακριβω- µένα χαρακτικά πρότυπα, είτε τοπία είναι αυτά46, είτε προσωπογραφίες4? ?ε πολύχρωμη ζωγραφική είναι εκτελεσμένα πολλά διακοσµητικά ταβανιών και τοίχων. Στοχεύουν στην αρµονία θερµών και ψυχρών χρωµάτων και στην άψογη εκτέλεση. Είναι βέβαιο πως χρησιµοποιήθηκαν βοηθητικά όργανα σχεδίασης/διαβήτης, χάρακας.../. To χέρι κινείται pa σιγουριά και ακρίβεια. Είναι πολύ πιθανό να χρησιμοποιήθηκαν για τη σχεδίαση και διάτρητα χαρτιά, κάτι σαν τα ανθίβολα των αγιογράφων'ή χαρτόνια κοµµένα στο σχήμα του διακοσμητικού θέµατοα.Πολύ συχνά συνυπάρχουν pa µονόχρωμες απομιµήσεις αρχιτεκτονικών στοιχείων. Πάντοτε πολύχρωµα είναι ταέκθετα μικρά τοπία. Οι δύο Χιονιαδίτες Αδελφοί Βούρη στο σπίτι του Παλαιόν -Δίλοφο- μεταχειρίζονται στα φανταστικά τοπία έντονα χρώ- paia, κατακόκκινα και ζωηρά γαλάζια σπίτια, χτυπητά πράσινα στη βλάστηση, ενώ στις θα- λασσογραφίες χρησιµοποιούν χαµηλότερους τόνους, όπως και στη διακόσµηση του ταβανιού pa το λουλουδοστέφανο, τους ΄Βρωτες και τ'αγγελάκια. Στο σπίτι του Κ. Σωσσίδη η χρωμα- τική κλίμακα των μεγάλων ανεξάρτητων τοπίων είναι λιτή και χαµηλότονη' κυριαρχούν το ανοιχτό γαλάζιο και το καφεγκρίζο. Αντίθετα, οι ίδιοι ζωγράφοι στις αλληγορίες των Επο+ύ χών µεταχειρίζονται έντονα χρώματα, κόκκινο, πράσινο, καφέ σκούρο... Θυμίζουμε πως το έργο έγινά στα 1924-25 από τους Δροσοπηγιώτες ζωγράφους Κωνστ. Τζιάτζιο, Χαρίσιο Χαρί- ση, Μάρκο Στυλιάδη και Θωμά Ζωγράφο. Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα, από την άποψη του χρώµατος, είναι η ζωγραφική του σπιτιού Μούρτζου /Σιάτιστα, πρώτες δεκαετίες του αιώνα μας/. Η σύνθεση των Εποχών αποτελείται …! από πέντε κύκλους και δύο γυναικείες όρθιες µορφές. Ο κεντρικός κύκλος απεικονίζει τη σφαίρα της Γης. Είναι φανερό πως το πρότυπό της ανήκει σε κάποιο επιστημονικό βιβλίο ή διδακτικό πίνακα γιατί σημειώνονται έντονα οι παράλληλοι και µεσηµβρινοί κύκλοι, κι αυτό είναι αταίριαστο για τη ζωγραφική απόδοση της γήινης σφαίρας. Η θάλασσα αποδίδε- ται pa γαλάζιο ανοιχτό και η στεριά, καθώς και το στρογγυλό πλαίσιο, pa λίγο σκουρότε- ρο γαλάζιο. To φόντο είναι γαλαζοπράσινο. ΄Ετσι τονίζεται o ζωηρός χρωματισμός των τεσ- σάρων κύκλων pa τις Εποχές, καθώς και των διακοσμητικών που συνδέουν τους πέντε κύκ- λους. H διάταξη αυτή δίνει την εντύπωση πως οι Εποχές περιστρέφονται γύρω από τη Γη και την κίνηση τη δίνουν η Μέρα και η Νύχτα, όρθιες γυναικείες μορφές στα πλάγια. Γε- 1? νικά, η διακόσµηση αυτού του σπιτιού χαρακτηρίζεται από τη λαµπρότητα του χρώματος, εκ- τός από το µεγάλο παραλληλόγραμµο pa άποψη της Κωσταντινούπολης. Σκόρπια νεοκλασικά θέµατα συναντούμε σε πολλά ζωγραφισµένα σπίτια αυτής της περι- όδου, κυρίως αμφορείς-ανθοδοχεία, όπως στο σπίτι του Παπαθεοδώρου |Εράτυρα/ έργο της δεκαετίας 1865-75, στο σπίτι του N. Σταμάτη |Αρίστη Ζαγορίου/, έργο του Χιονιαδίτη Γ. Νικολάου στα 1863, στο σπίτι του Νατσιόπουλου |Δίλοφο Ζαγορίου/ και άλλα. Βέβαια, το θέµα του ανθοδοχείου έχει μακριά ιστορία στην ελληνική λαϊκή ζωγραφική. Είναι πο συνη- θισµένο την εποχή του µπαρόκ, η διατύπωση, όµως, είναι διαφορετική' σ'αυτή εμφανίζεται με τη µορφή είτε ευρωπαϊκού είτε σύγχρονου λαϊκού βάζου /σπίτι Σβάρτς στ'Αµπελάκια, πο- διές τέµπλου Αγίας Μαρίνας Κισσού, σπίτι Πούλκως στη Σιάτιστα.../ και μερικές φορές ακουμπυζα σε ευρωπαϊκά έπιπλα. Στη νεοκλασική εποχή είναι αρχαιότροπα. Και µια ακόµα διαφορά, ενώ στα μπαρόκ ανθοδοχεία το κύριο θέµα είναι τα λουλούδια, στα νεοκλασικί- ζοντα είναι το δοχείο. Κλείνοντας θα πρέπει να κάνω δύο διεΙΐ.υκρινίσεις. Η πάρουσίαση µιας πλευράς της λαϊκής µας ζωγραφικής δε σημαίνει και πρόθεση να ανακηρυχθούν αριστουργήµατα τα έργα που την εκπροσωπούν. Μ'όλο που υπάρχουν αρκετά αξιόλογα , θα πρέπει να παραδεχθούμε ότι η νεοκλασικίζουσα λαϊκή ζωγραφική δεν ανήκει, στο σύνολό της, στις καλλίτερες εκ- φάνσεις της λαϊκής μας τέχνης. Η δεύτερη διευκρίνιση αφορά στα πρότυπα που δεν είναι απαραίτητο να ανήκουν στην κλασική αρχαιότητα ή να είναι έργα νεοκλασικών καλλιτεχνών. Μπορεί να έχουν άλλη προέλευση, όπως ο "Χορός των Μουσών" του Τζούλιο Ροµάνο ή τα "αρ νουβω" τυπωμένα πρότυπα. Η σύντομη αυτή εργασία δεν κολακεύεται πως εξάντλησε το θέµα. Είναι πολύ πιθανό πως υπάρχουν και άλλα σπίτια χωριών µε νεοκλασικίζουσες λαϊκές ζωγραφιές. Ούτε θεωρεί οριστικές τις ερµηνείες που δίνει. Ευτυχώς, για κάθε κοινωνικό φαινόµενο υπάρχουν πολ- λές απόψεις των οποίων η διασταύρωση προωθεί τη σωστή κατανόηση. Πάντως, pa την εργα- σία αυτή παρουσιάζεται για πρώτη φορά µια άλλη πλευρά της παραδοσιακής μας ζωγραφικής, κι αυτό είναι, ίσως, µια κάποια προσφορά στην εθνική μας αυτογνωσία. Τελειώνοντας, θέλω να ευχαριστήσω θερμά όλους τους ιδιοκτήτες σπιτιών που αναφέ- ρονται στο κείμενο, την κυρία Πολυξένη Ματσούκα για τις πληροφορίες, τις φωτογραφίες, τα σχέδια και τα πρότυπα του πατέρα της Κώλτσου Παπαγιάννη, τους κυρίους Μάρκο Στυλι- άδη, Γεώργιο Φζιάτζιο και Νικόλαο Ζωγράφο για τις φωτογραφίες και τα βιογραφικά στοι- χεία των προγόνων τους, τονκύριο και την κυρία Μακρυγιώργου για την ευγενική τους φι- λοξενία στο τοιχογραφηµένο σπίτι τους, τον κ. Στέφανο Ζωγράφο για τις πληροφορίες που μου έστειλε, τον κ. Λάκη Παπαστάθη που µου έδωσε για φωτογράφηση τη δυσεύρετη "Καλ- 18 λιτεχνική Πινακοθήκη της ΕΣΤΙΑΣ", το συνταξιούχο ιερέα της Δροσοπηγής αιδ. Στέργιο Γκέ- λια για τις μαγνητοφωνημένες συνεντεύξεις τους. Η Α Ρ Α Π Ο Μ Π E Σ 1. Κ.Θ.Δημαράς= Ο Ελληνικός Διαφωτισµός, Αθήνα 1964. Ι.Μ.Χατζηφώτηςε Ο ΕλλήνΙϊ6ς Δια- φωτισµός, Αθήνα 1971. Επίσης αξιόλογες μελέτες στο περιοδικό Ερανιστής. 2. Δηµήτριος Παπαστάμος= ΞΕνΞΞτΞΞ;ΞΞΞλλΞρ, Αθήνα 1973. Πίνακες 83,84,85,86,87,88,89, 9o και 91. 3. Ιωάννης Τραυλός - Αγγελική Κύκκου: ξρΕούπΞλη, Αθήνα 1980. Πίνακες 106 και 107.Ιτα- λος είναι ο ζωγράφος του σπιτιού Γαλαντή στην Ερμούπολη, πιθανότατα και άλλων σπι- τιων. Στην Αθήνα εργάζονται πολλοί ξένοι ζωγράφοι, όπως οιΞΏ. LEBIEDZKY, V. πλακα, CHP. σΒΙΒΡκπκΕΒι. Βλέπε σχετικά; Εµπορικής Τραπέζης της Ελλάδος: Νεοκλασική Αρχιτε- κτονική στην Ελλάδα, με πρόλογο Ι.Τραυλού, Αθήνα 1967. Πίνακες 29,30,31,32,45,46. 4. Κίτσος Α. Μακρής: Νεοκλασικές Σιδεριές.΄Βκδοση Ε.Ο.Μ.Μ.Β.Χ. Αθήνα 1981. 5. I. Ισιδωρίδης Σκυλίσσηςι Η παρ'ηµίν κοσµηματογραφία. Περιοδ. Παρ!ΞΞΞόΞ, τόµος Γ; A- θήνα 1879, σελ. 702 και 703. 6. Περιοδικό ΠαρθΞΣΞΣ, Αθήνα 1872, σελ. 1085. 7. Ζαχαρίας Παπςµτωνίουτ 10393, Αθήνα 1934, σελ. 215-221. 8. Νίκος Μουτσόπουλος= Θεσσαλονίκη 1900 - 1917. Θεσσαλονίκη 1981, σελ. 48. 9. Υπουργείον Εσωτερικών: Πίνακες των Επαρχιών Ηπείρου και Θεσσαλίας κατά την Απογρα- ΞΞ! του 1881αΛθήνα 1884, σελ. 60 10. 0 Φίλιππος Ιωάννου µεταφράζει σε αρχαΐζουσα γλώσσα δημοτικά ή δημοτικοφανή τραγού- δια. Παράδειγμα: το "Μάνα σου λέω δε µπορώ τους Τούρκους να δουλεύω.." το μεταφρά- ζει "Μήτερ εμή τριφίλητ'ωµόφροσιν ουκέτι Τούρκοις δουλεύειν δύναµαι". Παναγ. Πατρι- αρχέα: Φίλιππος Ιωάννου, Αθήνα 1935, σελ. 43. 11. Ευδοκία Ιωάννου: 0 Κλεισουριώτης Ζωγράφος του Νυμφαίου. Περιοδ. !!ΞκΞδονική Ζωή, τεύ- χος 132, Μάϊος 1978, σελ. 45. 12. Απόστ. Βακαλόπουλος: Ιστορία του Νέου Ελληνισµού. Β΄Τουρκοκρατία 1453- 1669, Θεσσα- λονίκη 1964, σελ. 83. 13. Απόστ. Βακαλόπουλος: Ιστορία της Μακεδονίας 1354 - 1833, Θεσσαλονίκη 1969, oak.3o5. 14. Βασίλης Δηµητριάδης: Η Κεντρική και Δυτική Μακεδονία κατά τον Εβλιγιά Τσελεµπή , Θεσσαλονίκη 1973, oak. 176. 15. H Οικονομική Δομή των Βαλκανικών Χωρών. Επιμέλεια: Σπύρος Ασδραχάς, Αθήνα 1979, σελ.323. 19 16. ΙΟΑΝΝΙΞ Α. ΡΑΡΑΏΕΙΑΝ05: DIE SPIRTAS. ΕΣΝΕ FAMILIE KLISSURIOTISSER AUSWANDER IN DER JUGOSLAWISCHER ΘΕΑ… 295111 πππυ1υπε 18 UND 19 JAHBHUNDE‘RTS. Ανάτυπο από τις BALKAN STUDIES 16,1, Θεσσαλονίκη 1975. 17. Αντ. Σιγάλας: Από την Πνευµατική Ζωή των Ελληνικών Κοινοτήτων της Μακεδονίας.Α'Αρ- χεία και Βιβλιοθήκαι Δυτικής Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 1939, σελ. 136 - 138. 18. Κωνσταντίνος Σάθας: Νεοελληνική Φιλολογία. Βιογραφίαι των εν τοις Γράμµασιν Διαλαμ- ψάντων Ελλήνων 1453-1821 , Αθήνα 1868, σελ 564. Γεώργιος Ιωάννου Ζαβίρας: Νέα Ek- -ι-,-τ--ιιω λάς ή Ελληνικόν Θέατρον, που εκδόθηκε από τον Γεώργιο Π.Κρέµο, Αθήνα 1872, σελ. 283. 19. Απόστολος Βακαλόπουλος, Ιστορία της Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 1969, σελ. Χ]! 451 ,477. 20. Αποστολος Βακαλόπουλος, όπου παραπάνω, σελ.477 21. Ιωάννης Λαµπρίδης : Ζαγοριακά, τόµος Α΄Αθήνα 1889, σελ. 42 22. Ιωάννης Παπαϊωάννου: Το Πάπιγκο, τόµος πρώτος, Θεσσαλονίκη 1977, σελ. 36 κ.ε. 23. Κώστας Λαζαρίδης: Το Πνευµατικό Ζαγόρι στα Χρόνια της Τουρκοκρατίας, Γιάννινα 1969. 24. Φάνης Μιχαλόπουλος: Μοσχόπολις. Αι Αθήναι της Τουρκοκρατίας. 1500 - 1769, Αθήνα 1941, σελ. 45 25. Μαγνητοφωνημένες συνεντεύξεις pa το συνταξιούχο οικοδόμο Κωνστ. Ρούμπο και το συντα- ξιούχο ιερέα Στέργιο Γκέλια. ΑρΧέίο Κ.Α.Μακρή, Βόλος. Τα Αρχεία της Κοινότητας έχουν καταστραφεί. 26. Γρηγόριος Π. Βέλκος: Η Εξαγορά της Σέλιτσας /Εράτυρας|, 1979. 27. Κίτσος Α. Μακρής: Οι Τοιχογραφίες των σπιτιών της Εράτυρας /Σέλιτσας/. Διάλεξη στο Λαογραφικό και Εθνολογικό Μουσείο Μακεδονίας στις 16 Νοεµβρίου 1984. Ετοιμάζεται η έκδοσή της. 28. Κίτσος Α. Μακρής: Χιονιαδί;ες Ζωχρά!ςι, Αθήνα 1981. 29. I. Τουράρσογλου : ΄ραπτή Αμαζών εκ Νυµφαίου. Αρχαιολογικά Ανάλεκτα Αθηνών, τόμος 3ος, Αθήνα 1968, σελ. 307. 30. Γεωργίου Σπυρ. Δοντά: Εικόνες Καθηµένων Πνευµατικών Ανθρώπων εις την Αρχαίαν Ελληνι- κήν Τέχνην, Αθήνα 1960, πιν. 21β και 21γ. 31. Τώρα βρίσκεται στο Αρχείο Κ.Α.Μακρή. 32. Αρχείο Κ.Α.Μακρή. 33. Ευδοκία Ιωάννου: 0 Κλεισουριώτης Ζωγράφος του Νυµφαίου, περ. Μακεδονική Ζωή, τεύχος 132, Μάϊος 1978, σελ. 4το 34. Νικ. Φίστα: Το Τέλος ενός Βιβλίου, Θεσσαλονίκη 1971, σελ. 116 35. 0 Στέργιος Ζωγράφος |1870-1915| παντρεύτηκε τη Βασιλική Θεοδώρου και απόχτησε πέντε , Λ'ζΞιΈ3 γιούς και μία κόρη. Αγιογραφία διδαξε µόνο στον πρωτότοκο γιό του΄γίατι πέθανε νέος. 0 Παντελής /1885-1950/ δεν έκανε οικογένεια. 36. "Καλλιτεχνική Πινακοθήκη της ΕΣΤΙΑΣ" Α΄φυλλάδιο, Ελληνική Αρχαιότης, Αθήνα 1887. 20 Ο Γιόχαν-΄Εντσυαρ Μύλλερ σπούδασε στην Ακαδημία της Αμβέρσας και στα 1854 πήγε στη Ρώμη, όπου διορίστηκε καθηγητής στην Ακαδηµία του Αγίου Λουκά. Η επισήμανση του πρότυπου έγινε χάρη στη γνωμάτευση του Ξστορικού της Τέχνης κ. Στέλιου Λυδάκη ότι πρόκειται οπωσδήποτε για έργο Γερμανού νεοκλασικιστή γλύπτη του τέλους του 19ου αι- ώνα. ΄Ετσι περιορίστηκε το πεδίο των ερευνών µου. Το δύσκολο ήταν να βρεθεί το προ- σιτό στους Χιονιαδίτες ζωγράφους χαρακτικό έργο στο οποίο το άγαλμα να εικονίζεται από την ίδια οπτική γωνία. Για τον Αρίστιππο ή Αριστοτέλη του Νυμφαίου ξέρουµε ότι προέρχεται από το Παλάτζο Σκόντα, χωρίς όµως να γνωρίζουμε και το πρότυπο που είχε στα χέρια του o λαϊκός ζωγράφος. H φωτογραφία που δηµοσιεύει στο βιβλίο του "Εικόνες Μαθη- µένων Πνευµατικών Ανθρώπων εις την Αρχαίαν Ελληνικήν Τέχνην" o Γ. Δοντάς είναι από δι- αφορενική γωνία παρμένη. ΄Ετσι δε µπορούµε να ξέρουµε pa ακρίβεια πόσο πιστός έµει- νε στο πρότυπό του o λαϊκός ζωγράφος. 37. Κίτσος Α. Μακρής: Χιονιαδίτες Ζωγράφοι, Αθήνα 1981, πίνακες 4o, 41. 38. Κίτσος Α. Μακρής: H Ξυλογλυπτική του Πηλίου, Βόλος 1958, σελ. 10. 39. Κωνσταντίνος Σπετσιέρης: Εικόνες Φιλοσόφων εις Εκκλησίας, Αθήνα 1964. Σωτ. Ι. Δά- καρης: Οδηγός Νήσου Ιωαννίνων, Αθήνα 1959, σελ. 19. Κίτσος Α. Μακρής: Η Τσατιτσά- νη και τα Μνηµεία της, Αθήνα 1967, σελ. 13 κ.ε. 40. Κίτσος Α. Μακρής: Χιονιαδίτες Ζωγράφοι, Αθήνα 1981, πίνακες 27,28. 41. Διονύσιος εκ Φουρνά : Ερμηνεία της Ζωγραφικής Τέχνης, Πετρούπολη 1909 | Ανατύπωση βιβλιοπωλείου Σπανού-Αθήνα/ σελ. 213. 42. Κίτσος Α. Μακρής: "Εντεύθε αρχήζωμε μαθήµατα της ζωγραφικής", ένας ΄Αγνωστος Κώδι-.ι κας που εκφράζει τις τάσεις της ελληνικής ζωγραφικής στον 19ο αιώνα, Βήματα, Αθή- να 1979, σελ. 289. 43. Παναγιώτης Δοξαράς : Περί-ΞωγΞαφΞαΞ, Χειρόγραφον του ΑΨΚΣΤ: Νυν το πρώτον 1131183 1111! µετά προλόγου εκδιδόµενον υπό Σπυρίδωνος Π. Λάµπρου, Αθήνα 1871. 44. Σταύρος Ν. Μαδεράκης: Αναζητήσεις των Κρητικών Αγιογράφων στην Παράσταση του Γυ- µνού στο Θέµα των Ποινών σε Τρείς Εκκλησίες των Χανίων, Χανιά 1984,Χανιά 1984,σελ. 82. 45. I Τουράτσογλου, όπου παραπάνω, σελ. 309. 46. Κίτσος Α. Μακρής:΄Ενα Ευρωπαϊκό Πρότυπο Βορειοελλαδίτικης Τοιχογραφίας, ξέρατε, Αθήνα 1979, σελ. 367. Μίλτος Γαρίδης: Καινούργια Χαλκογραφικά Πρότυπα για την Κοσ- µική Ζωγραφική το 10ο και 19ο Αιώνα, Μακεδονικά, τόµος 22ος, Θεσσαλονίκη 1982, σελ. 1. 47. Κίτσος Α. Μακρής: H Λαϊκή Τέχνη του Πηλίου, Αθήνα 1976, σελ. 270.

? ΚΙΤΣΟΥ Α…. ΜΑΚΡΗ II ΣΥΝΘΕΤΙΚΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΣΤΙΣ ΤΟΠΙΟΓΡΑΦΙΕΣ ΤΩΝ ΒΟΡΕΙΟΕΛΛΑΔΙΚΩΝ ΣΠΙΤΙΩΝ Ανάτυπο Από τα Πρακτικά του Ε΄ Συμποσίου Λαογραφίας του Βορειοελλαδιπού Χώρου Θεσσαλονίκη, 20-22 Νοεμβρίου 1.987 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1989 II ZTNGETIKH ANTIAHT‘H ΣΤΙΣ ΤΟΠΙΟΓΡΛΦΙΕΣ ΤΩΝ ΒΟΡΕΙΟΕΛΛΑΔΙΤΙΚΩΝ ΣΠΙΤΙΩΝ ΐΚι΄τσου A. Μακρή Οι τοιχογραφίες των σπιτιών της Βόρειας Ελλάδας έχουν ως τώρα μελε- .ηθεί τόσο από την πλευρά των επιδράσεων που δέχτηκαν από ευρωπαϊκές καλλιτεχνικές σχολές (μπαρόκ-ροκοκό, νεοκλασικισµός, ακαδηµαϊκός ρεα- λισμός), όσο και από την πλευρά των χαρακτικών συνήθως προτύπων τους (ο" περιορισµένη κλίµακα) και επιχειρήθηκε µια µορφολογική «ανάγνωσή» ιούς (αφαίρεση, σχηµατοποίηση, έξαρση, ρυθμός...). Στη σημερινή ανακοί- νωση θα γίνει προσπάθεια απλής καταγραφής των διαφόρων αντιλήψεων στη σύνθεσή τους. Για να γίνει κάποια απόπειρα µελέτης σε βάθος θα απαιτηθεί ε.υστηµατική εργασία συνεξέτασης των παραµέτρων, όπως χρονολογίες των ,΄ργων, ταυτότητα ή έστω καταγωγή των ζωγράφων, γεωγραφική κατανομή των τοιχογραφηµένων σπιτιών με οµαδοποιήσεις της πληθυσμιακής σύνθε- "η… των αντίστοιχων χωριών, κοινωνική θέση και µορφωτικό επίπεδο των ιδιοκτητών (έµποροι, βιοτέχνες, κτηνοτρόφοι, ξενητεµμένοι, αταξίδευτοι, γγράµµατοι, λιγογράµµατοι κ.τ.λ.). Μπορούμε, λοιπόν, να πούμε πως το …για µας, αν και φαίνεται σα να ανήκει στο χώρο της τεχνοκριτικής, αποτε- λ;ί ερέθισμα εθνογραφικής ή λαογραφικής διερεύνησης. Σκοπός µου, µε όσα θα πω και θα δείξω, είναι να επισημάνω το πρόβληµα που θα μείνει ανοιχτό για µελέτη, μιας και στο ακροατήριο υπάρχουν τόσοινέοι µε εφόδια να επι- χ ιρήσουν ένα τέτοιο έργο. Ευτυχώς τώρα πια έχει εντοπισθεί το σύνολο σχε- δόν των βορειοελλαδίτικων τοιχογραφιών µε «κοσµικά» θέματα, χωρίς να αποκλείονται και νέα πολύτιμα ευρήµατα, αφού εκατοντάδες σπιτιών είναι από χρόνια κλειστά και δεν ξέρουµε τι κρύβουν. Εντελώς πρόσφατες εµπει- ρί * του υποφαινόμενου στην Εράτυρα, στην Αρίστη και σε άλλα χωριά επι- .ρ΄πουν ευοίωνη προοπτική νέων ανακαλύψεων. Εκτός από αυτό, στο αρχείο µου υπάρχουν εκατοντάδες παλιότερες φωτογραφίες τοιχογραφιών που δεν υπάρχουν πια. Είναι στη διάθεση των μελετητών. l| πρώτη μορφή διάταξης των στοιχείων μιας τοιχογραφίας, που θα εξε- τάσουµε, χωρίς η κατάταξη που ακολουθούµε να έχει κάποια πρόθεση αξιο- 11 138 Κίτσου A. Μακρή λόγησης, είναι η π α ρ α τ α κ τ ι κ ή που παρατηρείται στις ζωγραφικές φρίζες στο επάνω µέρος των τοίχων του εσωτερικού των σπιτιών. Αυτή, άλ- λωστε είναι η συνηθέστερη ζωγραφική διακόσµηση, έτσι ώστε η χαμηλότε- ρη επιφάνεια του τοίχου, που είναι φυσικό να λερώνει από τη χρήση του χώρου, να επιδέχεται ασβεστώµατα κατά διαστήµατα. Υπάρχουν, βέβαια, εξαιρέ- σεις του κανόνα, όπως στο σπίτι του Παπαθεοδώρου (Εράτυρα, δεκαετία 1865-1875), όπου ζωγραφίζεται ολόκληρη η επιφάνεια των τοίχων, αλλά ως are ύψος των δύο περίπου μέτρων η διακόσμηση είναι λιτή, με λίγα απλά θέ- µατα και μεγάλες οµοιόχρωμες επιφάνειες. Σε μακριά φρίζα, αμέσως κάτω από το ταβάνι, παρατίθενται χωρίς να συντίθενται µεγάλα κτήρια, γεφύρια, δέντρα, λιβάδια, λόφοι, ατμόπλοια, τζαμιά, ιστιοφόρα, ψάρια, ξυλοκόπος, καρποσυλλέκτης, ειδύλιο,ζώα... και όχι πάντα στην ίδια κλίμακα. Δεν είναι απαραίτητο να προέρχονται από το ίδιο πρότυπο. Σε άλλη περίπτωση, στο σπίτι του Λάτσκου (Εράτυρα, γύρω στα 1900), σώζεται µέρος της ζωγρα- φιστής φρίζας με αντίγραφο από τις «Σταχυοµαζώχτρες» του Ζαν Φρανσουά Μιλλέ, δίπλα όμως υπάρχει τοπίο με χωριό καθώς και αντρική μορφή που δεν ανήκουν στο έργο του Μιλλέ και ασφαλώς προέρχονται από άλλο πρότυπο. Σηµειώνουμε ότι η αντρική μορφή είναι ενταγμένη στην ομάδα των τριών γυναικών και το τοπίο συνεχίζει το χώρο της σκηνής. Με την ίδια παρατα- κτική διάταξη ήταν η τοιχογραφία του σπιτιού του Τριανταφύλλου (Δράκια Πηλίου, τέλη 18€… αι.) που παρίστανε την Κωνσταντινούπολη, η καταστραµ- µένη στα 1943 τοιχογραφία στα αρχονταρίκι του µοναστηριού του ΄Αη Λαυ- ρέντη (Πήλιο, 18ος αι.) που παρίστανε την πομπή της Ανάρρησης του Πα- τριάρχη και πολλές άλλες... Αντίστοιχη παρατακτική σύνταξη συναντούµε σε χειρόγραφες «ενθυμίσεις», όπως του Καλλίνικου για το χαλασµό της Σέλι- τσας στα 1774: «κε εµπήκαν κε εσκότωσαν κε όλο το βιος έμασαν κε έκαψαν οσπήτια κε εργαστήρια 104 και έκαψαν ανθρώπους κε απέθαναν κε επίραν βιος πολήν φορτία αμέτρητα και εκάθησαν µέσα ημέρες 10 κε βγένοντες επί- ραν... και έγινε θρήνος και οδηρμός κε γράφο διά θήµιση...». Περισσότερο οργανωμένη αλλά τυπική είναι η τ ρ ι α δ ι κή σύνθεση, κατά κανόνα σε έργα μικρότερων διαστάσεων, όπου εμφανίζονται τρία ομο- I I I I I I I I I I ειδη αλλα οχι ισοβαθμα θεµατα, τρια σπιτια, τρια δεντρα, οπου το κεντρικό είναι ψηλότερο ή ένα κτήριο με υπερυψωμένο ή και φαρδύτερο το κεντρικό τμήμα του. Αντίστοιχο φαινόµενο παρατηρείται και σε δηµοτικά τραγούδια, όπως: Τρία µεγάλα σύννεφα στο Καρπενήσι πάνε I I I , I I τονα φερνει αστραποβροντο, τ αλλο χαλαζοβροχια το τρίτο το µ. α κ ρ ύ τ ε ρ ο μαντάτα του Λιβίνη. Σι…()ετική αντίληψη στις τοπιογραφίες των βορειοελλαδίτικων σπιτιών 139 Τρία πουλάκια κάθονται στη ράχη στο ληµέρι τόνα τηράει τον Αλµυρό, τ, άλλο κατά το Βάλτο το τρίτο το κ α λ λ ίτ ε ρ o μοιρολογάει και λέει. και …; άλλα τραγούδια μια από τις τρεις κοπέλες είναι η καλλίτερη ή κάνει , ί "ι σηµαντικότερο. Από τα τρία µπα'ι'ράκια ξεχωρίζει του Σιλιχτάρη. Σε πα- µαμύθια ή παραδόσεις ο ήρωας καλείται να κάνει τρεις άθλους ή υποχρεώνε- mu, να ξεπεράσει τρία εμπόδια. Και στις δύο περιπτώσεις το ένα είναι δυσκολό- |)". |Ιέβαια, επειδή λόγος και εικόνα λειτουργούν διαφορετικά, στο λόγο το σηµαντικότερο είναι το τρίτο ενώ στην εικόνα το μεσαίο. Στη µια περί- … πόση επιδιώκεται η σταδιακή ένταση του ενδιαφέροντος, στην άλλη η συμ- l‘ ρία. Από την ίδια αντίληψη ξεκινάει και η τελετή βράβευσης των νικητών … µεγάλους αγώνες, όπου ο πρώτος ανεβαίνει σε κεντρικό ψηλότερο βάθρο και οι άλλοι δύο σε χαμηλότερα πλαγινά. Χαρακτηριστικό δείγμα τριαδικής …'»νθ σης είναι το κτήριο που ζωγραφίζει o Χιονιαδίτης ζωγράφος Ιωάννης n m σπίτι του Φιλίδη (Καπέσοβο, 1925), όπου προέχει το κεντρικό του τμή- µα. Στο σπίτι του Λαζαρίδη (Εράτυρα, 1796), ένα τοπίο έχει τρία δέντρα, …'… µικρά πλαγινά κυπαρίσια και µια μεγάλη κεντρική πορτοκαλιά. Συγχρό- Wm όμως από τον κορµό της πορτοκαλιάς απλώνονται τρία κλαριά δεξιά και άλλα τρία αριστερά που το καθένα τους έχει από τρεις ώριµους καρπούς. Μια άλλη συνθετική αντίληψη τοπίου είναι η τ ρ ι ζω ν ικ ή, όπου κυ- ριαρχούν τρεις οριζόντιες χρωματικές ζώνες, η επάνω με τον ουρανό, η μεσαία µι. τη γη και η κάτω συνήθως µε θάλασσα, λίμνη ή ποταμό. Στο σπίτι του I‘. νάδιου (Σκαµνέλι, 1878) ο Χιονιαδίτης ζωγράφος Αλέξιος Π.Κ. κάνει φανταστικό τοπίο με τρεις επάλληλες χρωματικές ζώνες σχεδόν ισόπαχες, ιην πάνω γαλάζια -ουρανός-, τη μεσαία κεραμιδιά με διάσπαρτα λίγα άσπρα σπιτάκια και την κάτω ώχρα -οργωμένο χωράφι- με λοξές πράσι- νι αυλακιές. Στο ίδιο χωριό (σπίτι Βασδεκά, 1857) ο Γεώργιος K. κάνει π-ιρόµοιο τοπίο με τις ίδιες χρωματικές ζώνες, µόνο που εδώ οι γραμμές της κατ«ΐπερης ζώνης είναι καµπύλες και υποδηλώνουν χαµηλούς λόφους, ενώ στο σπίτι του Γώγολου (Τσεπέλοβο) οι τρεις ζώνες τοπίου σε οβάλ πλαισίωση είναι αντίστοιχα ανοιχτή θαλασσιά, ώχρα, πράσινη. Στο σπίτι του Παλαιού (Δί- Λογο Ζαγοριού, 1898) οι αδελφοί Βούρη ζωγραφίζουν τοπίο με τις αντίστοιχες ζώνι.- ανοιχτή γαλάζια, κοκκινωπή, γαλαζοπράσινη. Στο σπίτι του Μαλιόγκα Σιάτιστα, 1844) άγνωστος τεχνίτης, με πρότυπο χαλκογραφία του A. ||ρόμποτ, ζωγραφίζει τη Φραγκφούρτη με κεντρική ζώνη τον ποταµό Μάιν. Τέταρτη, τέλος, απόδοση είναι η π αν o ρ α µ. ι κή, όπως η φρίζα του παράσπιτου Τριανταφύλλου στη Δράκια του Πηλίου (Παγώνης, 1832), όπου 140 Κίτσου Α. Μακρή παρουσιάζονται η Χαλκίδα, το Ταλάντι, το Δουκό, τα Πολιτικά, τα Φύλλα, το µοναστήρι του Αγίου Γεωργίου κυτταγμένα από ψηλά, από ανύπαρκτο δη- λαδή σηµείο. 'Αλλωστε, τα μέρη αυτά δεν είναι ορατά την ίδια στιγμή και από το ίδιο σηµείο. Χαρακτηριστικό παράδειγµα πανοραμικής απόδοσης είναι η απεικόνιση του Μετσόβου από το Νικόλαο Μαρέτσο (νάρθηκας µοναστηριού Αγίου Νικολάου Μετσόβου, 1800), όπου το έργο παίρνει σχεδόν χαρακτήρα τοπογραφικό. Παρόμοιο είναι και ιχνογράφηµα, με μολύβι, της Σαµαρίνας, έργοιτου ντόπιου µητροπολίτη Δοµοκού Χρύσανθου (1861). Εδώ, μάλιστα, σηµειώνονται και τα ονόματα εκκλησιών, συνοικιών και άλλων στοιχείων του χωριού. Ο Χρύσανθος σημειώνει πως το έργο σχεδιάστηκε από τα ανατολι- κά. ΄Αλλωστε υπάρχει και κάποια φροντίδα προοπτικής απόδοσης. Φυσικά, µεγάλο µέρος των τοπιογραφικών συνθέσεων στις τοιχογραφίες των βορειο- ελλαδίτικων σπιτιών ακολουθεί τη συνηθισµένη προοπτική απόδοση του χαλ- κογραφικού, κατά κανόνα, πρότυπου, Τα παραδείγµατα θα µπορούσαν να πολλαπλασιασθούν. Πρόθεση όµως του ομιλητή δεν είναι να εξαντλήσει το θέµα, ούτε είναι έτοιμος γι' αυτό, αλλά απλά να το θέσει. Είναι πολύ πιθανό πως, µε αφετηρία τεχνοτροπικά δεδοµένα, να βγουν εθνογραφικά συμπεράσματα. Σιιιι()Ητική αντίληψη στις τοπιογραφίες των βορειοελλαδίτικων σπιτιών 141 αν. %. 3έΝΈ…ξξΜ&ξέκΜ… ! α΄΄ά ,(!Ι…χ Μ…"… - » …" …ΉΧΨ;= >…» .. … … … . ……Μ"… ΄ . … … …. . κ.ά.… …; : . . . . … & … … . … . Ο …. , …… να… »… », ' . * |'.΄ζ)άτυρα Βοΐου: Τοιχογραφία σπιτιού Μακρή. 1875-1885. Κίτσου A. Μακρή Νεγάδες: Τοιχογραφία σπιτιού Καλέα. 1795. µ..-.-- Στ…0ι:τική αντίληψη στις τοπιογραφίες των βορειοελλαδίτικων σπιτιών 143 Με…" .|ριικια΄ Πηλίου: Τµήμα τοιχογραφίας σπιτιού Τριανταφύλλου. Τέλη 18ου αιώνα. | .|ρακιά Πηλίου: Τμήμα τοιχογραφίας σπιτιού Τριανταφύλλου. Τέλη 18ου αιώνα. 1 Τ 144 Κίτσου A. Μακρή Μοναστήρι Αγίου Νικολάου Μετσόβου: Διονυσίου Μαρέσου, Γενική άποψη Μετσόβου. 1800.

επτά Μαΐου 1987 F40 των παλαιού κτιρίου Φιλοσοφικής Σχολής Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. αναγορεύσει σε επίτιμο διδάκτορα τοπική πιο μακρύ. να συνεδριάσει. με μόνο θέμα. σε ετοιμότητα. του κύριου και του Μακρύ. το τμήμα ιστορίας και αρχαιολογίας της φιλοσοφικής σχολής του Αριστοτελείου πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. στη συνεδρίαση της 24 ωρο τα. ύστερα από πρόταση της καθηγήτριας κυρίας. αλλά ισχυρή είναι και η πηγή των δηλαδή. να αναγορεύσει σε επίτιμο διδάκτορα. τον κύριο και το μακρύ. στην ίδια συνεδρίαση. του λιμανιού. δείτε εδώ τα μιας κυριακή είμαι εκτός. να εισηγηθεί για το κόμμα. παρακαλώ για να κάνετε. κύριε υπουργέ. έπειτα διευθύνει την. Κίτσου μακρή. 1000 937987. 50 χρόνια ολόκληρα κίτ μα τι ακούγεται μαθαίνει τι κάνουμε για τη ΝΔ για να γίνει. όνομα. παιδικά για. ελληνικό. ακόμη ανάμεσά μας αναγνωρίζουμε τις ένα γλυκού οίνου. φυσιογνωμία του Ευθύμη Κουλούρη. όπως διαμόρφωση τέχνη του παραδοσιακού μας πολιτισμού. δίνουν οι ναοί. αυτό είναι το πεδίο δράσης. το πεδίο έρευνάς του Κίτσου μακρή. τόνο λαοί τέχνη χρησιμοποιεί τα ίδια μέτρα μέχρι τότε θα έχει συμβάλει σημασία δηλαδή. σύνολο. ετών ελληνική δημιουργία κατά την περίοδο που η. σε εργατικά οίκων δείχνουν αρχιτεκτονικής. χειροτεχνία εκτός από μέρη και πολλοί φοιτητές εξαιρεθεί. όπως λόγου χάρη το δυτικότερο βέβαια. και κάνει. κλειδιά. ναοί και MVP της. δουλειές κι άλλο. ασχολείται ιδιαίτερα με τις πιο πρόσφατες μελέτες έχουν. τους χιόνια έχει πρόγραμμα 1981. δύο μελέτες του 1986. ειδικότερα τη δευτέρα πήραν. θέλει και τι λέει το Drive οι λίγοι ευρωπαίοι και καλλιτεχνικές σχολές. ΕΛΠΕ δύο λοιπόν πλοίων του ελληνικού λαού γενικό. είναι από τα λιγότερο μελετημένα και παλαιά λαογραφίας μας. και δεν είναι δύσκολο να καταλάβει και. για τον Έλληνα ανάλογα. που κλείνει το μάτι για 9 εντολές. δίνεις. λέει η τέχνη δεν παρουσιάζει μεγάλο μια. OLED TV κανείς στον χώρο της. αχνάρια θέλει ήρθε η ώρα. πηδάει. ελληνική λαογραφία. σε γαλλικά ΜΜΕ ποιότητας υδάτων τα παρακάτω μην νικόλαο. δυο-τρεις ιδιαίτερο πάντα από. ανέφερε κάνει τα γεωμετρικά μηνύματα. κλείνει. εκτιμάται πως θα τα κατάφερνε με ένα το μεσημέρι και θα αναλάβουν στοιχείων μέχρι εκεί που. για να έχουνε καεί του και την προέλευση των Σαρακατσαναίων από τους καλλιεργούν την ανακηρύχθηκαν από. το δικέφαλο αετό. ξυπνά τα όνειρα τη μεγάλη ιδέα αλλά φαινόμενα που εντάσσονται και πάλι λαϊκή τέχνη δεν προσφέρονται. την έρευνα. τον επιβίωναν. ότι σ ν δεν ακουμπούν. είχε καεί και επίσημης ελληνικής λαογραφίας. που είχα την ανάγκη να υπάρχει είτε αυτά είναι πιθανά και τα. με πολύ φυσικότητα όποτε τη λαϊκή τέχνη. στο πλαίσιο όπου πραγματικά μη. στο πλαι σιο παραδοσιακού μας πολιτισμού. με εξηγηθεί με τους φόβους του ιστορικού χώρου του Νέου Ελληνισμού. ήταν επαγγελματίες στην αγορά που δεν έχει καν το ΣΔΟΕ να ξεκόψει από την. μα απλώνουμε ένα έναν τρόπο σκέψης της ηθικής πειθαρχίας 9 με. εξυφαίνονται να πεις πολλά ασφαλώς αλλά και για το λόγο αυτό τον μη κάνει εντός των τειχών της επιστήμης του. πορεία έχει κατοχυρωμένη την αρμοδιότητα ο κίνδυνος θα είχε λυθεί με πολύ μακρινό. κοίτασμα δεν επιστημών λαογραφία. ήταν και. με μεγαλύτερη 9 που έχουν γράψτε μια κριτική το ακαδημαϊκό μανώλη τεχνικά. με 9 νέοι μέλη έργα τέχνης του καλλιτέχνη και εγώ. σημαίνει απώλεια μέρους. χρειάζεται να κρίνει για να πείσει τον κόσμο γύρω του ΠΟΕ είναι πραγματικότητα και αυτό είναι πολύ πιο εύπεπτο. από τον επιστήμονα τα μηνύματα των καιρών. ανταπόκρισή τους στις ανάγκες της εποχής αν κάνουν Μ2 με τιμή 900. τον είχαν ανταποκριθεί και την έννοια του τόπου δεν σας. που έρχεται όπως και εγώ με πλήρη πλήθη αλλά το κείμενο μου τίθεται πείθεις πρώτα. μεθάει από το νερό μετά από μια νύχτα από τη γνωστή διαδικασία που οδηγεί το έλλειμμα στα. το πλεονέκτημα του μπους το ίδιο πλεονέκτημα είναι η αμεσότητα της είτε από ένα αίσθημα ανασφάλειας. που μια μάχη μεταξύ τέχνης και ευχήθηκε με κοινωνικοί λειτουργοί. τώρα δεν έχει κατοχυρωμένη την αρμοδιότητα όπως είπε στην. οι απόψεις που διατυπώνει στο έργο του δεν έχουν το κύρος της αυθεντίας βρίσκονται συνεχώς υπό κρίση. και τον ερασιτέχνη δεν υπάρχει επανάπαυση επίσης. του ερασιτέχνη είναι μόνο. δεν ανήκει σε μια συγκεκριμένη σε μια συντεχνία που υποστηρίζει εκείνο που παραμένει. και να μην είναι απλώς λέει αν δεν έχει στο νου του παράγουν έργο παρά μονάχα την αισθητική απόλαυση. που του προσφέρει η ενασχόληση με ένα μικρό κατά κανόνα ακόμα είστε. το λέει η άννα παραλία μείον δεν είναι τίποτα σοβαρό. πάνω από ερασιτέχνες πίσω της την αναγκαιότητα του έργου. όταν θέλει να κατοχυρώσει την άποψή του και να έχει διακοπεί ώστε να γίνει η δεύτερη. τότε το σοβαρό. ανάμεσα. στην πληρότητα ποινική χαρακτήρα δημιουργίας βασικό πλεονέκτημα του εντάσσεται. και στερεί δημιουργείται από την ανασφάλεια. σωστά θυμίζετε με έναν μόνο χρόνο. μο νο και κρήτη ενώ για όταν εκείνη τρώει λιγότερο για τα πράγματα. ι ν έχει ευθεία μια πανεπιστημιακή η λίντα nine το ότι εκείνος δεν έχει. μια έρευνα για να βάλει μια μελέτη για να αναλάβει. και ούτω καθεξής. το συγγραφικό έργο η πιο μακρινή είναι εντυπωσιακό 1939. δημοσιεύει το πρώτο του βιβλίο. ο ζωγράφος θεόφιλος στο Πυλί. στα μόλις. τη γνωριμία. της πνευματικής μας πρωτοπορίας. εποχής. με την παράδοση. το ρόλο κλειδί ο δημήτρης Ευαγγελίδης τα σχολεία. ΚΦ κα Μαρία Κίτσου μακρή είναι μόλις 21 χρόνων αλλά τα δίνει το στίγμα του. O νίκος Δένδιας γιάννης μπορεί να. αγγελική θέλει αν ο δημήτρης Πικιώνης. και γιώργος σεφέρης. του συμπαραστέκονται δεν είναι μόνο. η παραγωγή του έργου του συνεχίζεται αδιάλειπτα. 1942 οι. 47 48. 49. 50 52 54 55 57 και εδέχθη η εργασία του 57 58. 10 58 59 60 61 62 και δεύτερη το 62. 64 66 67 70 76 79 81 86 και δεύτερη το 86. και ίσως να σε καμία. τώρα που ξαναδιάβασα του έργου πολωμένη. κενά που έχει να παίρνει η σόγια το και να εκτιμήσουμε την γνώμη σου σήμερα την προσφορά ύψους μακρύ. είδα πως έχει μια ενότητα μέσα στη. ενότητα που οφείλεται κατά τη γνώμη μου. εις βάθος και με κόπο λογικές αρχές. που οδηγούν με σιγουριά τα χρήματα μέσα από τα σοκάκια του παραδοσιακού μας πολιτισμού. χωρίς παρά τα ποιήματα και χωρίς αδιέξοδα. σαν το μήνυμα υστερία της. πρώτα και κύρια μεθοδολογική η αρχή του. είναι ίσως φέρει η αντιμετώπιση του αντικειμένου πώς είναι δυνατόν. ανιχνεύεται από το πρώτο κιόλας βιβλίο ζωγράφος τεό ταυτοποιεί βιβλίου τον πρόλογο που. δεν έχει σκοπό να παρουσιάσει μόνο τόσο σε μιαν ορισμένη περίοδο της καλλιτεχνικής ζωής. είχαν δώσει πληροφορίες για τον άνθρωπο θεό ήλιο. πολύ μέλισσας. έργο του ζωγράφου που θεωρώ. αφού το ηρωικό στοιχείο της τέχνης που. ήρθε να το μεταφέρει και στην ζωή όταν τον βλέπουν με τρόμο το όλο κείμενο Μεγαλέξανδρο να οδηγείς οι δήμαρχοι από τον τακτικό στρατό. ήρθε με τον Δήμο μας έναν πίνακα ο Μέγας αλέξανδρος. μάχεται εναντίον των τριών το. στο πολύτιμο αυτό σήμερα. ο Κίτσος Μακρής. παιδείας όχι μονάχα μ.μ. τον αέρα που. θεωρεί φίλους του Πηλίου αλλά και επιμείνουν στον λόγο. τα ανέκδοτα που κυκλοφορούσαν για το παράξενο στα ανέλαβε το βρα ρ ζωντανεύουν τις συνθήκες της ζωής του. και το περιβάλλον. μειώνονται. ακριβό. του φαινομένου που μελετά. κάθε φορά. μέσα στο περιβάλλον του είναι μια άλλη όψη της περιεκτικότητας λιπιδίων O ίδιος Μακρής. αντάξια της στο χώρο και στο χρόνο δίνει την ιστορική διάσταση των φαινομένων. εφόσον το ιστορικό περιβάλλον αλλά φυσικό είναι να αλλάζουν και τα επιμέρους στοιχεία. πόσο άξια είναι ο πρώτος που επισήμανε το φαινόμενο της αλλαγής. στη λαϊκή. το 1949. στο πανέμορφο. και από πρακτική άποψη πλοίο. γρήγορη καις. πορεύτηκε. κύριο μέλημά μας είναι η γραφή κι να πούμε χωρίς άδεια. όπως και τη λαϊκή τέχνη γενικότερα. ακολούθησαν κάποια κοινή αλλά σαν μια διαρκώς εξελισσόμενη πραγματικό. όπου οι παλιές μορφές σε έναν διαλεκτικό αγώνα με νέα στοιχεία συνθέτουν ένα νέα μορφή. του για την αντιμετώπιση αλλά ένα και ενώ ήμασταν μια νέα σύνθεση όταν περιγράφεται ένα είδος. κόπους του ίδιου λαού βράχος. σε μιαν ορισμένη στιγμή. τότε. αξίζει το κείμενο μέσα στο βιβλίο γεννάει την ψευδαίσθηση ότι αυτή είναι η μόνιμη μορφή. μόνιμη ταινία δράσης. πράσινη μορφή. σε μια ορισμένη εποχή πόσο σε κα χαρά διατυπωμένη εδώ η ιστορική διάσταση. του παραδοσιακού μας πολιτισμού. και τόσο πρώιμα. αρκεί να σκεφτεί κανείς πως η αναγνώρισή της από την επίσημη ελληνική λαογραφία ανεπίσημη είναι της πρωτεύουσας. εκκρεμεί ακόμη παρά τις φιλότιμες προσπάθειες ορισμένων από μας. εδώ στην επαρχία. μολονότι οι ιστορικές πληροφορίες διά βίου και το αίτημα της για την πρόωρη χωρίς σκιά ν. επιχειρεί ωστόσο μια περίοδο λογιστή της. όπως λέμε συ. είναι μια πρακτική. που θα την ακούσει. είχαν που θα την ακολουθήσει. τις περισσότερες εργασίες. ακριβώς για μια όχι και τόσο πολύ για τον ιστορικό χρόνο για την κάτια Γέρου τη. και τις δομές της. για κίνηση. και την αλλαγή. είμαστε πολύ μακριά. από το ακίνητο της ελληνικής λαογραφίας όπου όλα είναι από αρχαιοτάτων χρόνων. πάντοτε τα ίδια αποτυπωμένα υποτίθεται. στην ψυχή του λαού. με τον Κίτσο μακρή. είμαστε σαν βόμβος τον κόσμο της νεοελληνικής. ιστορίας. στο βιβλίο του ο καπετάν Στέργιος πάτε εσείς όμως τι ισχύει για τους. είναι 155. Κίτσος Μακρής ζωγραφίζει με χάρη αλλά και νέα κριτήρια πάντα την εποχή της ακμής του αρμάτων νισμούς τόποι. . 10 μου που έχω. και τους πρωταγωνιστές. με τις πληροφορίες του δία. τον Δία θεέ μου πάντα και τα οικονομικά μεγέθη. και εδώ είναι το πρόβλημα πως. τόσο σε εργάσιμες ημέρες. τόσα μεροκάματα για τρόπους για πουλάρια όπως γράφουν τα συμφωνητικά. διερευνά μια λαογραφική. γιατί παίρνει τις πληροφορίες από τη ζωντανή πόλη με παράδοση. είναι αρχικά εκτεθεί και φυσικά οι πληρωμές μέχρι και. και πολύ ενημερωμένο. στην αμέσως επόμενη εργασία του 1957 Αρχιτέκτων επίσημος ζητάει μια απλώς. δηλώνει χωρίς περιστροφές. το ενδιαφέρον για τις προσωπικότητες της λαϊκής τέχνης. βρισκόμαστε ή σαν ιππότες της καθιερωμένης λαογραφία τους αντίληψης και λέει. ότι μια μόνιμη ισοπεδωμένη. ζωντανή παράδοση δραστηριότητες μακριές. δεν εξαφανίζει την ατομική καταξίωση. αντίθετα πολλοί θα. γιατί της δίνει ένα σταθερό. το ίδιο δεν. το θέμα διαλεκτικής σχέσης. παράδοσης και προσωπικότητα. στη λαϊκή τέχνη επανέρχεται συχνά στο έργο που. ένα ξεχωριστό παράδειγμα. Puma διευθύνει ένα πάρα πολύ. Μπόλαρη ως πολεοδόμος. κρύψεις. στη μακρινή και η μεγάλη σειρά των επωνύμων ζωγράφων. από το 2000. πια τον ζωγράφισαν τα αρχοντικά στη δυτική μακεδονία. τετράγωνο χωριά. στο πήλινο. με υπομονή και με τίνος ανιχνεύει την καταγωγή τους. και τις πληροφορίες για τη ζωή και το έργο. αλλά δεν τον ενδιαφέρουν μόνον τυχαίο δεν. τον ενδιαφέρουν οι χώροι για τους. ιδιοκτήτες των πολιτικών. που παραγγέλνει ζωγραφιές. τον ενδια έρει να αναστήσει το περιβάλλον όπου γεννήθηκαν οι ζωγραφιές που μελετά. στο σύνολο. να αναστήσει. το ιστορικό πλαίσιο. παραδοσιακού μας πολιτισμό. σε μια μικρή πρωτότυπη μελέτη. από εκείνες που δημοσιεύεται στην εφημερίδα το βήμα. έξι Απριλίου 1976 χρονολογία. συνδυάζει άψογα για τους χορηγούς με αφορμή τις έχει ίδιες επιγραφές. αρχοντικά. ταυτόσημη ότι γίνονται μελέτες. πάνω από την εσωτερική πόρτα του αρχοντικού συνήθως. μέσα σε πλαίσιο με μπαρόκ διακόσμηση. ζωγράφους. έκανα μια. ευθύνη και τους ιδιοκτήτες του σπιτιού. παραλύουν. υγεία αν. και πάντων των κακών άφθονη. λόγου υγείαν όταν τη βία. δόξα. πέραν των 100 το πρωί. μελετώντας τα βιογραφικά των συγκεκριμένων ιδιοκτητών. ο Κίτσος Μακρής διαπιστώνει ότι οι ΤΕ γαρ με πτήση κοινού με τις επιθυμίες του ιδιοκτήτη. βρισκόμαστε μπροστά σε συγκεκριμένα πρόσωπα. το πάρτι των μεγαλεμπόρων μεγαλεμπόρων και ο ίδιος παρά τις. από τα Αμπελάκια. κώστας πέθανε στη φυλακή στη βιέννη για χρέη. των καρπών και φιλικό Κωνσταντίνος ορατό από το Τσεπέλοβο Ζαγορίου. που και αυτός έμεινε με μια σύνταξη αγωνιστή δευτέρας πράξεως. και πέθανε στην αθήνα. δραστηριοποιείται τέχνη ήταν μαζί από τα. από τα ιστορικά αυτά πρόσωπα. και από τις πληροφορίες που μαζεύει μιλάει είπε. οδηγούμαστε μέσα από τα σύγχρονα κανάλια της ιστορικής με το. σε ένα γενικότερο φαινόμενο. καινούργια νοοτροπία είμαστε στα τέλη του δέκατου όγδοου αιώνα των χωρών μας των δύο πλοία. αποκλείει τις μεσαιωνικές αρετές των Μυρτώ το έλεος και την ταπείνωση. και καμαρώνει. όπως γρά Μακρής. τι λέτε για τη δημιουργία. και καλοπέρασης. μετά. βεβαίως και για τα γράμματα. είναι τώρα. δηλαδή στα χρόνια του ελληνικού διαφωτισμού. γράφουμε πιο μακρύς. κύριες πηγές. δυνάμεις των καινούργιων κοινωνικών δυνάμεων που βγήκαν στο προσκήνιο. πόσο καίρια είναι τα προβλήματα με τα οποία καταπιάνεται με τους Μακρής έγινε νομίζω φανερό. στο μεγάλο συνθετικού αργού. λαϊκή τέχνη του Πηλίου. 1976 βρίσκει κανείς συγκεντρωμένη γνώση και τον προβληματισμό. των μικρότερων εργασιών του που προηγήθηκαν. αλλά επειδή το σύνολο είναι πάντα κάτι περισσότερο από το άθροισμα των μελών του. βρίσκει κανείς εκεί και μια καινούργια διάσταση που υποβόσκει τις προηγούμενες εργασίες του. αλλά τώρα διατυπώνεται καθαρά. τους συγκριτική. μόνες σας. μελέτη της λαϊκής τέχνης μιας περιοχής γράφει. δεν μπορεί να έχει έστω και σχετική πληρότητα. χωρίς παράλληλη γνώση της Τέχνης. όλων των περιοχών της χώρας μας καθώς και των γειτονικών λαών. λίγο ρούμι διασύνδεσης. για πληρο ορίες περί κώδικα. τον οδηγεί από το πλοίο στην ήπειρο. απ'όπου κατάγονται οι ζωγράφοι οι μαστόροι. που έχτισαν τις εκκλησίες και τα αρχοντικά του Πηλίου. το βιβλίο του Χιονιά ποιητές ζωγράφοι. από τους χρόνια έτσι ένα μη. προχωρεί και στα αλβανικά σύνορα. που δημοσιεύθηκε το 1981 είναι η στάση μας λέει μια εκτεταμένη παραπομπή. το προηγούμενο. λέει τη τέχνη του Πηλίου. το βιβλίο το για τους κανονιέρηδες ζωγράφους. στηρίζεται σε ένα ροκ φωνή και επίπονη επιτόπια έρευνα όπως και τα προηγούμενα αλλιώς. μόνο που εδώ μας εξομολογείται. για τα άλλα σήμερα. επιτόπια έρευνα γράφει. άρχισε το 1975. και συνεχίστηκε πέντε καλοκαίρια. στην ήπειρο δυτική μακεδονία τη θεσσαλία την Ακαρνανία. κάλυψε πάνω από 100 παιδιά του το μοναστήρι για. όπου υπήρχαν πληροφορίες. ενδείξεις. και εργασιών για τον ζωγράφο. όλα έχουν μια επίδειξη μακρύ. ξεκινούν από την προσωπική σχέση. με τα πράγματα. και με τους ανθρώπους που τα γνωρίζουν. τους ιεράρχες των χωριών. η φθορά του χρόνου όμως είναι αμείλικτη και για τους γέρους. και για τα πράγματα που δεν. Τσάτουμας. γράφει η ξύλινη stay. και ζωγραφισμένο σόδας. καλείται πολύ λιγότερο από το μάρμαρο του αρχαίου ναού. και από τις ψηφίδες των βυζαντινών ψηφιδωτών. λαϊκές ζωγραφιές γέροντας δεν είναι δυστυχώς ένα. με την ετυμολογική σημασία εγώ. αν το. στη φυσική φθορά του χρόνου προστέθηκαν νησί τις καταστροφές του πολέμου. τη φωτιά και το τσεκούρι που άλλαξε τη μορφή και τη ζωή των ορεινών μας πορεία. και ακόμα. τις συνεχείς καταστροφές των ευτελών αυτών παραδοσιακών μας μνημείων από την άγνοια και την κερδοσκοπία και τέλος. όσον αφορά τη λαϊκή τέχνη του Πηλίου τους σεισμούς του 1955 τότε βλέπει. πως δεν είναι πολλά μπορεί να κάνει κανείς. ωστόσο πάντοτε υπάρχει περιθώριο να σου φύγει πολύ από αυτό το όριο. εκμεταλλεύτηκε όσο κανένας άλλος ο Κίτσος Μακρής του είμαστε όλοι. βαθύτατα υποχρεωμένοι. μετά τους σεισμούς του 1955 στο Πηλίου θυμάται μια συνέντευξη τα συνεργεία κατεδαφίσεων. για να ανοίξουν δρόμο έδεναν με ένα χοντρό συρματόσχοινο. καρδιά πολιτικά. γεμάτα από τοιχογραφίες της ξύλο καθηγητής κ.ά. αριστουργήματα θα τράβαγε μια που το 1007. όχι ένα βιβλίο οι τρεις 10. έτρεξε στο δήμαρχο τον και του πόνου του Γεωργίου ήταν. και μέσω αυτού μας λέει καταφέραμε να σταματήσουν οι κατεδαφίσεις έτσι γλύτωσαν πολλά πολιτικά. και τώρα αυτά τα ελέη 1957 10 χρόνια πριν. άρχισαν να συντηρούμε. από ειδικά συνεργεία. χάρις του Κίτσου μακρή. χαιρόμαστε κι εμείς σήμερα. το έργο του η μαύρη. τόσο στίχο το ερευνητικό το αισθητικό. γιατί ως διευθυντής του οργανισμού χειροτεχνία αυτό όλο το σχολείο τι και με τις σύγχρονες εφαρμογές συνεχίστε. ολόκληρο το έργο του ως τελευταία του λεπτομέρεια. είναι χρήσιμο. γιατί ανταποκρίνεται στις ανάγκες της εποχής. πιο συγκεκριμένα. στις ανάγκες της μεταπολεμικής ελλάδας. που πάσχιζε να βρει το πολιτισμικό τους στήριγμα ύστερα στην καταιγίδα της κατοχής και του εμφυλίου. στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια η διελκυστίνδα ανάμεσα στην παράδοση και τον εκσυγχρονισμό. έμοιαζε πια χαμένο παιχνίδι. εκσυγχρονισμός θα το κερδίσετε ήταν σίγουρο. κόβοντας το σκοινί με το μαχαίρι. για Κίτσος Μακρής διάλεξε την πλευρά της παράδοσης. ποια συγκυρία ήπιες καταβολές τον έκαναν να συμπαραταχθεί με την αδύνατη πλευρά. και να προσπαθήσεις εναλλαγών που έμοιαζε χωρίς ελπίδα να κερδίσει το παιχνίδι της παράδοσης. ας πούμε πρώτα για τις καταβολές. γεννήθηκε στη λάρισα το 1917 και 1926 μετακόμισε οικογενειακώς στο όλο. όπου πατέρας του εκδότη στη λάρισα τίμησε εφημερίδας πρόοδος και ιδιοκτήτης βιβλιοπωλείου και του γραφείου. είχε εγκατασταθεί από το 1925 μητέρα του ενας πολύ καλλιεργημένος άνθρωπος. καταλαβαίνει λέει. Οίτης συνέντευξη μια νοικοκυρά 1925 με δική της βιβλιοθήκης από 300 βιβλία ήταν κάτι το πρωτοφανές. η μητέρα του έσπρωξε τα παιδιά της στις τέχνες. και τα γράμματα. και εδώ μπαίνει η συγκυρία. όπως η ίδια μας διηγείται. 1937. 19 χρόνων ευτυχώς. βοηθάει στις προβολές. τον αείμνηστο καθηγητή της ιστορίας της τέχνης στο πανεπιστήμιο μας τον δημήτρη Ευαγγελίδη. που βρισκόταν στο χώρο για μια θύρα διάλεξε. φαίνεται ότι έτσι σε ένα διάστημα εδώ έχουμε τους. δεν ψάχνει να βρει στοιχεία. είτε έρθει κάποια στιγμή Ευαγγελίδης στον νεαρό πολιτικό που. δίνοντάς του έτσι χωρίς να το ξέρει. ένα στόχο. στα 1976. στην εισαγωγή του μεγάλου βιβλίου του και επιλέγει και τέχνη του βιβλίου ο Κίτσος Μακρής. υπέγραψε. ανθρώπινο είναι. και ας τους συγχωρέσει Αναγνώστης. να στρέψω λοιπόν με συγκίνηση τη σκέψη μου προς την αφετηρία. άγνωστοι ν την ωραία μορφή του Δημήτρη Αγγελή καθηγητή τότε της ιστορίας της τέχνης στο πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. του μέσα. από τις ακτινωτές εφηβικές μου τάσεις. ξεχωριστή θέση στα. εκείνη που μου ταίριαζε και μου την έδειξα. από τότε έως σήμερα που έφυγε από τη ζωή ο δημήτρης Ευαγγελίδης με περίμενε και με καθοδηγούσε. με Σοφία και γνώση. παρουσία του μένει πάντα μέσα. το πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. το ιστορικό και αρχαιολογικό τμήμα της φιλοσοφικής σχολής σε τιμά σήμερα Κίτσου μακρή για το έργο σου. που είναι συμβατό με τη ζωή της. μακάρι οι εταίροι μας να σε γιατρό. ψήφισμα του τμήματος ιστορίας και αρχαιολογίας. αυτής φιλοσοφικής σχολής του Αριστοτελείου πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. τέσσερις Kids μαρτυρίου. για τα 50 χρόνια εξαιτίας. τους προσφοράς στην ελληνική νοοτροπία. οι καθηγητές του τμήματος ιστορίας και αρχαιολογίας της φιλοσοφικής σχολής Art Δήμου Νέας Γιώργος Γεωργαντάς. όχι ποτέ βίαιος βρίου δύο. κυμαίνεται. κοινοποίηση της ΔΟΕ τα θύματα παρά. μια. την ίδια αγωνία. διαβάζω όμως υπάρχουν πολλά βήματα ιδιαίτερα το. παρά με ιλιγγιώδη ταχύτητα το βήμα παρά. κύμα είναι too much ακόμα. από τη δημοσίευση με τέτοια επιμονή για ένα και ένα. τα βήματα των. συντελώντας έτσι στην ευρύτερη από άμμο η δημιουργία. στην Πειραιώς στο Γάζι από όπου με τη Honda του πήρε. το τίμημα των 1,1 ευρώ βέβαια μη λιγότερο από ένα τοίχο με διπλή σημασία. να αναγορευθεί σε επίτιμο διδάκτορα του τμήματος. και μας έχουν μείνει μέχρι να. έχει αγροτική γη είτε πάνω είτε κάτω από τα. από τότε κάθε φορά που κάνουμε. έχει. έλαβε το μήνυμα. ιστορίας και αρχαιολογίας φυσικών προσώπων και πολύ. το κύριο και το δάκρυ να τρέχει με 1200 ίππων ο. δεύτερη κρατικές τράπεζες νόμου είναι. εγώ ειμί κύριος μπαμπάδες μανδύες. καθηγητής της κλασικής αρχαιολογίας. είναι πρόεδρος του τμήματος ιστορίας και αρχαιολογίας στο νοσοκομείο οι γονείς. δεινά. παρά τον πανεπιστημιακό νόμο πολιτικού τμήματος εκπομπών. τον Κίτσο μακρή επίτιμο διδάκτορα του τμήματος ιστορίας και αρχαιολογίας στο πρόσωπο οι γονείς. δημοσίων αγοραίο και πάσας τας πρωτοβουλίας αυτό πανεπιστημιακό που το αξίωμα παρεχόμενες ακούνε. number of the Seas. κύριε υπουργέ. πρύτανη μου. που μας δίνει το μισθό ναοί της με μια. κυρίες και κύριοι. στη μεγάλη συγκίνηση και ευγνωμοσύνη μου για την τιμή που μου δίνετε συχνά από καρδίας σας ευχαριστώ. θεωρώ πως έχει συμβολικό χαρακτήρα πώς φιλοσοφική σχολή του πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης ΤΕΙ πόσιμου. θέλησε να τιμήσει όλους τους λαού γράφει χρήση ινδικής επαρχίας που κάτω από δύσκολες συνθήκες. μου που του Μακάρι να γράψουν να κατατάξει και να ερμηνεύσουν που απόμεινε από τον παραδοσιακό οικισμό. καθώς το συγκεντρωμένο ειδικού ακούγατε σε ποσότητα και αναβαθμίζεται σε πιστότητα. θεωρούν από χωρίς καλές κριτικές και τεχνικής ποιες παρεμβάσεις τους λόγια καθώς συγκρούεται ελαφρά πλοία έχει πιο μακρινή από την αντίφαση μέρα άραγε τα κριτήρια της. διατηρεί υψηλή για παροχή ακόμα πολύ κόσμο έγινε πλατύτερη. στον τομέα της Πλοηγικής είτε. και ιδιαίτερα των εικαστικών τεχνών ΚΚΕ και τρώω και φρέσκια θεωρώ καλό τις τελευταίες δεκαετίες. αλλαγή υπήρξε η αφετηρία του ξέρουμε πια με βεβαιότητα Porsche από την εποχή. της νεοελληνικής αλλαγές στα χρόνια του Μεσοπολέμου τα κυριότερα καλλιτεχνικά ρεύματα της Ευρώπης. έχουν το νέο υλικό τους αντίστοιχα. παρακάτω κάποιοι που σας πρώτα. όπως βλέπετε το μαύρο μου. άκου σου σπίτι γραφίστα περνάει. το νέο πλαίσιο της είναι από το σπίτι του στο. O ακαδημαϊκός ρεαλισμός. με σημαντική καθυστέρηση βέβαια με πολλές ιδιαιτερότητες. εδώ πρέπει να γίνει για τη σχέση ανάμεσα στα μόνιμα μιάσματα του παρελθόντος. και στη σημερινή άνοδο με επιτυχίες πολύ ξεχνάω το υποπροϊόν τον πολιτισμό αλλά να αποφεύγω το πολύ μικρό κείμενο το πρωί ας αρκεστούμε για όραμα στήριγμα γερό ας αρκεστούμε στην αγορά στη Χιλή λιγότερο κάποιοι επιτήδειοι πια πίστωση προς ιδιωτικές τραγικές εικαστικές τέχνες. αλλά κρίνοντας από ανατολή και δύση. αναδείχτηκαν οι ισχυροί και επαρκές έκφραση του λαού μας σε ορισμένη ιστορική περίοδο και αυτό νομίζω πως είναι το αληθινό νόημα της παραβολής που διέκρινε στασιμότητα και επανάληψη αλλά συνεχής και συνεπής ανανέωση που έχει μια βάση ίδια και διαμόρφωνε μόνιμου Ποιοι φεύγουν Ποιοι. τερατώδεις τεχνοτροπίες στον πάγκο δουλευει κεριά να επισημάνουμε τις ποικίλες πηγές θεμάτων της ελληνικής καλλιτεχνικής δημιουργίας από τα μνημεία του λόγου δημοτικά τραγούδια. παροιμίες παραδόσεις τους. τρίμηνη παράταση για την ίδρυση του μοναστηριού του μεγάλου σπηλαίου louis ακούω συνέχεια. διεθνές πατριαρχικά ελληνικού περνάει στιγμές ενώ για την ανάρτησή μου που είναι σενάριο γάμου του όποιος περνάει και το πρόβλημα της υγείας σου τώρα πια. είναι δηλαδή ένα τονισμένη ένα των 1.900 που ακούς είναι κυρίως το έργο. κάπου φωτογραφίες ακούγονται. κάπου εκκλησιαστικά αντικείμενα έναν έμπορο από το νόμο αφού ένα τμήμα τρεις ευρώ το λίτρο χυμό του Οικονόμου γράφει εγώ από το κουμπί της μεγάλης παρασκευής στο ΟΣΔΕ πελεκάνου και το μένος και πλευρά σου του είπε τα είδη που εισάγονται. πως τόσο οι ίδιοι οι δικαστικοί δημιουργία δεν παρουσιάζει και φέτος η αλεπού είναι επίσης η πρώτη περίπτωση πηγή ακόμα και σωστά να γίνεις διεθνούς αεροδρομίου ας επαναλάβουμε πως λέει είμαστε μοιάζει σαν θαύμασα ούτε του γλυκού νερού 1000 τραυματιών χωρίς εξατμίσεις. τα στοιχεία που με μια βάρκα που ελκύουν ουσιαστική διεργασία η μόνη ένσταση στη δική της εικαστική γλώσσα του όπως αυτή διαμορφώθηκε στο πέρασμα των αιώνων θέμα μουσικών ισχύ του ελληνική κοινότητα τη λέξη που να ελκύει και τη γλώσσα που είναι γυναίκες η κλήτευσή του τουριστικού λιμένα ο παίκτης του ΠΑΟΚ Tomas το παράπλευρο τώρα ξέρω ότι ζω σε αντίθεση με τον σύγχρονο μασάζ μένει ξένος όσο πιο γρήγορα. που είμαι και εγώ με τις θεωρούμε τεχνικές μασάζ της στα ανθρώπινα δυστυχώς θεωρούμε τις προσφέρουμε ψευδώς το μέρα και λεβεντιά και τώρα κύριε διοικητή ερχόμαστε στο θέμα της σημερινής βιβλίο σας που αναφέρεται στα φαινόμενα εκείνα που συντελούν στην ανάπλαση στοιχείου βέβαια ούτε κ Παλαιότερες εποχές γιοι της να μειώσει τα και έτσι έγινε και μάλωναν μεταξύ τους μου θυμίζει τον υπουργό με τον οποίον θεωρούν. διαφάνηκε και τρεις περίπου ώρες κ Πασχάλη Μ λειτουργία της ανάστασης. το παιδί σας κλαίει τελικά βγήκαν τα γερμανικά. μουσικά τα τούρκικα που του κειμένου παραμένει ξενοδοχεία καταρρίπτουν κάνουμε πρώτη φορά ανισόπεδων. το φαινόμενο αυτό πλήττει κάθε έτσι δηλαδή οι. που πολλοί δεν τον Ηλία που δίνει ευκαιρία των στοιχείων. η σχηματοποίηση η επιχειρούμενη μου αναγωγή των μορφών σε Plus πλήγματα οι. γεια σας είμαι των μεν προς τον κύριο μας για τις πτήσεις με τρεις. που ψύχει συρρικνώνεται και κάθε εποχή του νέο αγωγό δίχτυ και λειτουργική προσαρμογή κατά τόσες γίνεται κλήρωση πολυ PES τουρισμός είναι βασικός Δίου καπνό. της εκπαίδευσης κατά προτίμηση μαζί σας δεν. όλα αυτά δεν είναι αποκλειστικό. της τέχνη της λαϊκής δημιουργίας παρά και τις άλλες θεραπείες στην περίπτωσή μας. Now που συγκροτούν την ιδιαιτερότητα κάθε τέχνης είναι η ποσοτική και υλική παρουσία O τρόπος άρθρωσης ο βαθμός προχωρά η στις κατ' ιδίαν συζητήσεις τους. ας το επιχειρήσουμε σήμερα με προβολή και σχολιασμό μιας σειράς από τον κο βέβαια το είδαμε μια αναγκαστικά μέσα στους τρεις πιο περιορισμένος και μια περιληπτική κέρδη της σήμερα και περιοριστούμε μόνο όσοι είστε εσείς που κατά. καταβάθος ζηλεύω πολύ καλές ιδέες αλλά και σε άλλες ιδέες και. του μάλιστα πήρε εντός του χώρου της δράσης θα πει κανείς το πραγματικό μου είπαν πλαστικού One of us λιπαρή ύλη το έγκλημα ήταν πλέον δεν πρέπει να ξεχνούμε πως. πέρα από τις 41 ιδιαιτερότητες μερικές τεχνικές όπως οι ηθοποιοί είναι που ορίζονται για το γήπεδο παιδούλα φωτισμό και τις ειδικές συνθήκες προσέγγισης αλλά ας το πόσοι ξέρουν ποιοι είχαν φύγει και αρκετοί φίλοι και χρήση τους χώρους με μολυσμένη φυσική τεχνητή πηγή φωτός και Κυριάκος τυχαία τον τροπικό πιάνοντας ΚΚΕ γραφική ύλη κύκνου και στις δύο περιπτώσεις. αφαίρεση και τη σχηματοποίηση ισχύει τουρισμού χωρίς να αφαιρέσετε το μέτριο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό και περιστασιακών στοιχείων γενναία ανέγγιχτη η αναβολή του θέματος απλώς γεύμα εγώ ήμουν τώρα όταν τα ούρα εμφανίζουν 15 δόσεις σε εκείνους τους κόπους του να παίζει τη μουσική του έργου στον με το ΚΚΕ ΚΚΕ το θέμα σχηματίζεται από πολλές βελόνες διαφόρων ομάδων σε υπολογισμένη διάταξη σχηματοποίηση είναι έντονο το ίδιο συμβαίνει. είναι άφαντοι οι ν στην οποία τι κάνουμε κρυμμένη εναλλαγή χρωματιστό ανοιχτά πλέον κατά διαστήματα στην ίδια σειρά απλά ησυχάσει είχα μπροστά μου το θέμα. βέβαια ακόμα είμαστε στις κάλπες μετά τις ζημιές και του κλειστού χώρου χρόνου ακουστική χαλκογραφίες που μπαίνει στο παρίσι το 1748 υπάρχουν 32 λαϊκές παραλλαγές στη ζωγραφική. τρεις ακόμα ένα φωτογραφία σε ένα εντελώς χωρίς χαρακτήρα αφού το πακέτο Nova του κώστα καρρά έχει και του αντίστοιχου έργου του του χρόνου μου πια που δεν είναι ακριβής είναι ενταγμένος σε ένα συγκεκριμένο βίντεο ειρήνη του μωρού ξέρει πια σου πουλάμε τα δέντρα με τον μπαμπά μου. βασιλιά. το επίπεδο βεβαιότητας στοιχείων από τις ΗΠΑ το ποίηση είναι που πάντα ηπείρου. βέβαια θα ήταν λάθος να αποδώσουμε μύλοι καφετιέρες κυκλικού σχήματος ποίηση μόνο στις τεχνικές ειδικές δημιουργίες τους που θεωρούν. εδώ έχουμε σχεδιάσει μια αέναη φαν του πως με την εναλλαγή του προβλήματος που δημιουργείται με το θεό. είναι κυρίως λειτουργία ρεύμα γι αυτό και εμφανίζεται και σε τέχνες του που είναι εφικτή περισσότεροι πιστότητα κόκκους γι ξυλογλυπτική τη ζωγραφική γυναίκα είχαν στίχο με τη λογική και πυκνή έκφραση των δημοτικών τραγουδιών καθώς το θέμα περνά μια που. χαιρετίστηκε και από γενιά σε γενιά. αρκουδάκι που είτε έχει κύριο και μέλη του νότου κάπως. από το βαθμό καθαίρεσης της θυματοποίησης που μπορούμε να κρίνουμε την πανέμορφη ενώστε. τα νεότερα είναι λιγότερο πυκνά ήρθαν αρκετές παραστάσεις ισχύουν. του δεύτερου μισού του δέκατου αλλά και των ανθρώπων που επέβαιναν στο πλοίο στα ΑΕΙ και. τεχνικές εκθέσεις από τις καλαμιές και υλική. σημειώνει ότι στο σπίτι του ελάχιστα σε θυσίες έχουν εξωτερικά το είναι ψηλός με βάση πηγές ήδη στέγη ενώ το έχει ανάγκη. που παρίσταναν πάει το ΤΧΣ πηγή της μεθόδου τι ξύλο κλπ κλπ τα. να πούμε ποιο πιόνι την παλαιότητά τους. ακραία περίπτωση της σχηματοποίηση της γη και ύδωρ μαύρο μάξι δάνεια από το περιστύλιο. είναι τρεις τρεις και ένα ευθεία γραμμή από τη δευτέρα να στη ροκ όπερα του γόνατος οίδημα αλλά έχει κάνει τη μισή δόση Ποιοι από αυτούς που άλλοτε πολύ ουσιαστική δουλειά της περιοχής κρήτης ένα τρίγωνο ένα δεύτερο τρίτο και μια γραμμή μόνο. παραφθορά παρουσιάζεται κατά κανόνα σε θέματα πέρασαν στη λαϊκή μας τέχνη μέσω των παλαιότερων κανένα γραφείο περιοδικών με τη μισητή προέλευσης Προκοπάκη ποιημάτων που πάει να σε προς ώρας λόγω καθώς το θέμα περνάει από χέρι σε χέρι του στη σχέση οι Warriors με τον άνθρωπο κατασκευαστή δεν υφίσταται τη νευρική επεξεργασία πύκνωσης Παρόλα αυτά θα λέγαμε αλλά δεν πήρες χαμπάρι παραστατικό καπνού και το γκρι που ήδη έχει γίνει. έναν κλάδο που χαρακτηρίζει σήμερα είναι ακόμη πιο άσχημα. νέα μεγάλη πίστη έχουν γνώση ανώμαλο πειραματίστηκαν ούτε ποιητές στιχουργοί ξύλο στη σκάλα πατέρας που έχει παιδί που περιόρισαν κατά του μου όταν είμαι πολιτικός λίγο ίσως χορήγηση ειδικής δυσκολίας θέματα τους μαθητές της Β και οι ΗΠΑ στο. του πρώτου βιολιού λέξεις αφού πλέον που μπροστά μου με εντολή να κάνει το ίδιο για το θέατρο και συνέχεια όμως τον τελευταίο. πρότυπο λέξη καρέ μοιάζει διστακτικός και στους κινητήρες. υπάρχουν λύσεις το ποσοστό μας αυτή η λέξη σε άλλη αιτία μέχρι τον τελευταίο που δοκίμασαν και διαβεβαίωσε πως η γη είναι εξ αρχής εδόθη διαπίστωσα ούτε ο τελευταίος στα πιο αδύνατο να πειστεί να υπογράψει έτσι πως έφτασε στο σπίτι του από το κοχύλι είναι έξι και σαν ήχος και σαν περιεχόμενο του σιγά αν και υπήρξαν κάποια από τα πυρηνικά τους προς ευλογία το φαινόμενο παρατηρείται και στη λαϊκή υγεία γεωγρα πλοία έτσι βάσει πάντα των εισαγωγών στο. τεκίλα πάνω 300 π.Χ. από τον βασιλιά των παιχνιδιών γυμνού που. άρχοντα και τώρα μου έλεγε. καθώς ισχύει εκεί που μόλις είχε βγει έξω ακατάλληλα αναπνοή που γιατί παραπέμπει σε λέξεις περισσότερων ερημιά μου την έδωσε κάποιος ναύτης της Μακρινίτσας με κοινή γενική π.χ. σε ένα νησί. καταλάβουν το μνημόνιο να μην μπορούν να ελέγχουν την υγεία δεν άργησαν να διαπιστώσουν 109 τραγικά προσωπική. όπως λένε και οι σκοτεινές γωνίες σε ισχύος της παράνομης δράσης. λοιπόν όταν έβαλε στον επιγραφή άρα δεν πρόκειται για κάποιο λάθος να δουν το. δεν αρκούν ούτε το. μου παιδί με συμμετοχή του ρήματος παρά μου αλλά δεν έχει εξήγηση του ΚΥΠΕ Κατεβάστε και οι ίδιοι είναι αλλά τώρα πια δεν έχουν πόσο σου πέραν τούτου και. κατέχουμε ένα κουβά ἐκείνους πού έκρυβε. παναγία και ούτε χούντα μας η εξαίρεση με τον teammate του ως δικές του ήρωα σύνθεση δείτε τις χαρακτηριστικές λεπτομέρειες ιδιαίτερα πολυσυζητημένο θάνο άγνωστοι λαοί είμαστε αυτός. ρόλου της μεγάλο κεφάλι λίρες τον χρόνο. σε σκόνη έχεις μια σκεπή και ΠΑΓΝΗ είναι. του εκφραστή του Νέου χώρου. μ.μ. στα απαραίτητα μέτρα προς σας του μπαρόκ διαφάνειες που Καραϊσκάκης του θεού 1799 είναι εκείνο που δεν κλείνουν με. είναι πολύ μεγαλύτερος από τον. όχι του γνωστού μας ως σερβιτόρα μάρκου 1000 π.μ. views 1795. είναι διπλάσιο σχεδόν απούσα εγγενούς κάνουμε. και το χαίρεται με επιλογή τους κέντρο έχει τη σημασία του έργου είναι. υπουργοί μεγαλύτερου από τον Ντράγκι. του πρίγκιπας εγώ μέσα σε εκρηκτικό. και ένα video που μας δένει τα. είναι τριπλάσιος. θα τους πάρει επιβαρυμένους σταδίου του NBA 1700. CNN εξ αρχής τότε θα γίνουμε το 1909 μας και τι τον έκανε υπουργό από τους και αυτό. του που είχε καεί. γίνεται τεράστιου ώστε να είναι εκφραστικό της γεύσης του όταν εξηγεί απλά ξύλου που π κλπ η έξαρση αντίστοιχης το θέαμα οι περιπολίες των δημοτικών τραγουδιών βέβαια καθώς επίλυση και ζωγραφική οι ίδιοι και οι τρόποι. της Κομισιόν για το έργο του του κακού οι εικαστικές τέχνες παρουσιάζουν μια έξαρση σε πολύ. παιδική χαρά θα σου βγουν υπερβολή. χαρακτηριστική η περιγραφή εισφορές στις χαρές σε δημοτικό τραγούδι ποιοι κρατούν το μωρό. ισχύει ο κ μας ταρακουνήσει τον Marc Marquez να μην ειδικοί λόγοι το χώρο εκεί όπου γίνεται και η πίτα του ηρακλή της κυβέρνησης δείτε έτσι πάει τίποτα τη νύχτα που γεννήθηκε σε ισχύ θα τεθούν μήνα πάει και προ 9 μήνες ακόμη και μια κλήση 1000 γάλα και άλλα κενά που και καλά κάνουν το πράγμα όπως είμαστε συνέχεια το μωρό εκλεγείτε καν το. πολύ πιθανό αλλά αντίστροφα τα ανοίγει ισχύει κρίση άνθρωπο λόγω του Σιμενόν όπου οι κάτοικοι της Καρπάθου σαν μικρό τη στιγμή που έδωσαν φως σκοτάδι όλο το αριστερό του 1910. με κουστούμι του ανθρώπου δεν δικαιολογείται τέτοια τώρα αποδίδει καρπούς η ψυχολογική ερμηνεία του φαινομένου εντός ευρώ πλήρως ΣΙΑ Ε.Ε. ΔΝΤ που τροποποιείται σου γράφει ο γκρας εξαίρει τη γη κάτι τέτοιο υπό τον άνθρωπο σχεδίασε υπερβολικά μικρό τον 7ο εξαιρετική πηγή όταν κάποιος παρατήρησε αυτή την υγεία σου να μασά παρά την Τασούλα και σε έναν υγιή άνθρωπο πάλι και θα έπρεπε τόσο ο στενός όσο αυτό εξέφρασε. μας τους ανθρώπους που επί της εποχής μου φαίνεται πια τόσο σπουδαίο όσα έχουμε κοινούς που πωλήθηκαν εδώ και στον κόσμο οι ιδέες του χρόνια τον μαρξ ήταν αυτός ο λόγος για την υγεία έτσι η κρίση δείχνει μιας ανθρώπινης φυλής μελών του σώματος προπαντός ροκ. έστω και σε σπάνιες περιπτώσεις αντικείμενο του νίκου Ρουμπή ποιες ψυχολογικές και κοινωνικές καταστάσεις σας. πάντα θέλουμε να χρησιμοποιούμε συγκεκριμένα κριτήρια δεν πρέπει να ξεχνούμε πως υπάρχει απλώς διεκδικεί τώρα την οποία εκφράζει λεηλατείται στηρίζεται σε βάθος χρόνου και μια άλλη πτυχή του ένα θεσμού τους we are the world μνηστή του πρωτομάστορα κάτω από ποιες συνθήκες άσκησης των αντίστοιχων δραστηριοτήτων είναι κατά καιρούς η Apple παράθεση διοικητή και προπαίδεια επιδράσεις της συγκεκριμένης είχε φορτώσει περίπου ώρα Κουρής με αυτούς που ο ίδιος θέλει. με περισσότερη πρώτη ημέρα της κουρκουμίνης παρουσιάζουν πολύ τολμηρές ερωτικές σκηνές του ΚΘΒΕ πίνακας έρωτας του CFO η λογομαχούν πρόγραμμα αυτό βεβαιώνουν πως φέτος πέντε. ένα έχουμε ακούσει λέει παρά σε heavy rock σκηνή σας. της διαλυμένης σήμερα συλλογής πάνω Ελούντα. παρομοίωση δηλαδή να γίνει νόμου χώρου μια σέξι κοινότητας του Λαογραφικού Μουσείου κ Ιλίου Καρδίτσας. ηθογραφία στη πρόσοψη κάθε λαός στη ΝΔ όπου αυτή επηρεάζεται παρά που ειδικά από. τον stan lee γνωστά ως λαοί κα σατιρικά έργα να μη γίνει εξαίρεση υπογραμμίζονται τα στοιχεία τόνισαν τα πλοία να καυτηριάσει Τεχνίτης του τέρας σαν άλλη Κουράκης χρόνια δουλειά σπίτι γης του μου πούλησε 10 το πρωί στο κατάστημα με ΦΠΑ το έργο σε καφενείο του Πλαταμώνα σατιρίζει η αδυναμία των ανθρώπων να συλλάβει καταστάσεις ξεφεύγουμε από την άνεση του σπιτιού τους σημείο του έργου έγινε όμως και η απάντηση στην μούρη. ψεύδους χωρικούς ένα άλλου Γάλλου ζωγρά ους του ίδιου αιώνα. με θέαμα από την αρχαιοελληνική μυθολογία. εισιτήρια γύρω από ένα τμήμα του κάθετου άξονα και σε μερικές περιπτώσεις ένα δεύτερο μείζον δύο. μπορούμε να υπολογίσουμε έναν νοητό κάθετο άξονα αυτό είναι ανήθικο όχι.