ΜΑ» 2616601030 Αύγούστου*1975 . ‘IEZTIBAA ΑΘΗΝΩΝ If]; καί Λάζαρος …………νός καί Πρεβελάκης παράλληλοι ΙΝΑΙ ΚΕΡΔΟΣ όχι μόνο γιά τή γενική µας παιδεία, άλλά και γιά τή Θεατρική µας αύ- τογνωσία ή συστηµατική παρουσία- ση τού ποιητικού σύγχρονου θεάτρου µας. Εξ αλλου είναι καί χρέος τό κράτος καί οί κρατικές σκηνές νά φιλοξενούν τά έργα έκείνα, πού, ά- νεξάρτητα άπό τήν Θεατρική τους εύστρχία η τό ίδεολογικό τους δε- ληνεκές είναι καρποί ΄ε΄ντιµης καί πολύχρονης έργασίας καί σο6αρού Τού Κ. Ι΄ΕΩΡΙ'0ΥΣΟΠ0ΥΛ0Υ στοχασµού. "Ας µή δίνουµε πάντα τήν έντύπωση πως 0" αύτό τόν τό- πο μόνο τό πρόχειρο η τό δηµαγω- γικό ή τό άµεσο θέατρο γίνεται άν- τικείµε.νο μέριµνας. ΄Αν υπηρχε µιά ε'πίµονη πολιτική 0’ αύτό τόν το- µέα καί τό είδος θά είχε εύδοκιµή- σει καί οί τεχνίτες θά είχαν δελτι- …. τή γραφή τους. Μόνο πάνω στή σκηνή φαίνονται τά λάθη τής τεχνικής. O Σικελιανός πέθανε καί δέν είδε καµµιά του θεατρική άπό- πειρα παιγµένη καί ό Καζαντζάκης είδε παιγµένο, Eva, νοµίζω, τό χειρό- τερο έργο του, τόν Καποδίστρια. Τυ- χερωτερος ήταν ό Τερζάκης καί 6 Πρε6ελάκης. O Παλαµάς είδε τήν Τρισεύγενη νά παίζεται σο6αρά τρι- 6v1a πέντε χρόνια µετά τή σύνθε- σή της- Κάποτε όµως πρέπει νά άναλη- Φθή µιά έκστρατεία καί νά δή καί η νέα γενιά µαζεµένους τούς Kov1o- τιέρους τού ποιητικού θεάτρου τού αιώνα μας: Τήν «Τρισεύγενη», τή «Ροδόπη» τού Ποριωτη, τή «Μέλισ- σα», τόν «Κολόµ6ο» καί τόν «Πα- λαιολόγο» τού Καζαντζάκη, τόν «Αύ- τοκράτορα Μιχαήλ» τού Τερζάκη, τή «Σύ6ιλλα», τό «Χριστό στή Ρώ- µη», «T6 Θάνατο τού Διγενή» τού Σικελιανού, 16 «Λάζαρο», τό « Η- φαίστειο» καί 16 «Χέρι τού σκοτω- µένου» τού Πρε6ελάκη, 16 «Λάµπρο καί τή Μαρία» τού Σκουλούδη, τόν «Ιούδα» τού Μελά, τήν « 'Αντάρα 1’ "Ανάπλι» τού θεοτοκά, τό «Φω- τεινό» τού Κατηφόρη, τόν « "Αγιο Πρίγκηπα» τής Λυμπεράκη, τήν «Κλυταιµνήστρα» τού Μάτσα, τόν «'Ορέστη» τής Καρέλλη, τά «Έλ- ληνικά Νιάτα», τού Ρότα, τούς «'΄Οµηρους» τού *Ακρίτα, γιά νά &- ναφέρω τά σηµαντικότερα… Πρέπει κάποτε νά τιµηθούν οί µο- νήρεις καί µανικοί πού άδιαφόρησαν γιά τήν έπικαιρότητα καί 16 έµποι ριο καί πάλαιψαν μέ τίς µεγάλες φόρµες, τό άπόλυτο καί τήν άνθρω- πινη πράξη στή κορυφαία της "ε΄κ- ' - . Τοιρκιιι:, Τακτοιις . Σινππιιιιλοι: , ' IIIII "πιο" ' ' ' στον .. Ελληνικο . ' anuu Από…" O ZTPATHZ ΤΣΙΡΚΑΣ, 6 Π. Σ. Σινόπουλος, 6 Κώστας Ταχτσής καί ό Νίκος Γκά… τους, περιλαµ6άνονται μεταξύ 113v Έλλήνων λογοτεχνών πού θά πα- ραστούν στόν << Ελληνικό Μήνα» τού Λονδίνου, τήν έκδήλωση πού θά πΡαΥµατοποιηθη ψαµε ήδη — τόν Νοέµ6ριο στήν αγγλική πρωτεύουσα. . .Ο «ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ MHNAZ) διοργανώνεται 6116 τό « ’lv011106- το Σύγχρονης Τέχνης» τού Λονδί- νου, σέ συνεργασία μέ τό «Συµ- 606AI0 Τεχνων>>, τό «Βρετανικό Συμδούλιο», τόν « "Εθνικό Σύνδε- σμο Βι6λίου» καί άλλες πνευµατι- κές καί καλλιτεχνικές όργανώσεις καί σωματεία τού Λονδίνου, µέ τήν συµπαράσταση τού Γραφείου Τύπου τής έλληνικής πρεσ6είας στήν Αγγλία. . ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ 6ρίσκονται αύιές τίς ήµέρες, δύο από τά 6o:— σικώτερα στελέχη της όργανωτι- κής ομάδας τού << Ινστιτούτου Σύγ χ.:ρονης Τέχνης», & Νόρμαν Ρόζεν- ταλ καί ό Χρηστος |ωακειµίδης, πού έδωσαν, σέ πρόσφατη συζήτη- ση πού είχα µαζί τους, όρισμένες πρόσθετες λεπτοµέρειες γύρω 0:116 τήν μεγάλη τούτη ε,κδήλωση, τήν πρώτη πού γίνεται σέ όποιαδήπο- τε χώρα τού έξωτερικού γιά τόν τόπο μας, καί τήν πολλοστή, στην σειρά των ανάλογων «Μην…» πού πραγµατοποιεί τό << Ινστιτούτο», µέ τελευταίο καί έξαιρετικά έπ . . τ υ χ η µ έ ν 0 παράδειγµα τόν «Γερμανικό Μήνα». ΣΤΗΝ ΔΙΑΡΚΕΙΑ της έκδήλω- σης τού Λονδίνου -- όπου προ- 6λέπονται έκθέσεις εικαστικων τε- χνων καί 6ι6λίων, σεμινάρια, δια- λέξεις, συζητήσεις στρογγυλής τρα πέζης, κινηµατογραφικές προδο- λές καί θεατρικές παραστάσεις… θά περιληφθη καί διάλεξη -- σε- µινάριο τού Στρατη Τσίρκα, σέ συνεργασία μέ τόν Πήτερ Λή6υ, *" πως Υ… αίτερα "τό µοιρολόγτ …. γυναικι...- φραση, τό τραγικό καί τήν 611::ng- ακή τειχοµαχία. 'Οφείλοµε στή νέα γενιά νά δεί- ξουµε πως θητεία στό ειδος δέν µάς λείπει. "Ας κρίνει αυστηρά, 6; κα- ταδικάσει καί πρόθεση καί πραγµά- τωση. Θά σε6αστή τόν αγωνα. Τά δύο κρατικά θέατρα φέτος τί- µησαν τό Σικελιανό καί τόν Πρε6ε- λάκη. Πέρα άπό όµοιες άντιρρήσεις ή έπιφυλάξεις γιά τά έργα ή τίς παραστάσεις, Eva είναι άναµφισ6ή- τητο. Τό κοινό, καί ίδιαίτερα οί νε- ότεροι άνακάλύψαν δύο θαρραλέες φωνές πού υπερασπίζονταν µέ πά- 0ος άτράνταχτες αλήθειες χωρίς νά τίς καπηλεύονται µέ µέσα ύψηλά, μέ φόρμες αύστηρές χωρίς καταφυ- γή σέ Εντυπωσιασµούς, συνθηµατο- λογίες καί ευκολη δηµαγωγία. Καί αύτό δέν είναι λίγο. Ανακάλυψαν έπίσης πως οί θέ- σεις πού πρόδαλλαν τά δύο έργα όχι µονάχα δέν έχουν ξεπεραστή, άλ- λά είναι αιτήµατα άκόµα τού και- ρου καί τού τόπου" κοινοί τόποι τής νέας γενιάς καί άμετάθετοι όροι µιάς σο6αρής άµφισ6ήτησης. Καί 6 Σικελιανός καί 6 Πρε6ε- λάκης τοποθετούν τούς ήρωές τους στήν έσχατιά τής ύπαρξης, τήν καί- ρια ωρα νά όρθωνουν ένα όραμα ζω- ής. Γύρω τους καί µέσα τους πα- λεύουν ή τυπολατρεία, ή σύμ6αση, τά ταξικά καί τά έθνικά συµφέρον- τα, ή καπηλεία τής αλήθειας, τά µονοπώλια των ίδεων, τό έμπόριο των ψυχων καί Ελπίδα του µέλλον- τος κόσµου. Μέσα στήν ταραχή, τή σύχγυση καί τήν άπάτη 6 Διγενής καί 6 Λάζαρος προτείνουν Eva γνή- σιο τρόπο ζωής πού πηγάζει άπό τήν κατάφαση τής ζωής, τήν κατά- φαση καί τή χρήση τού κόσµου. κόσμος είναι ένα θαύµα, ή ζωή είναι µιά δωρεά καί 6 µόνος τρόπος, ό µόνος πόρος είναι ή έλευΘερία. 'Υ- . πάρχει καί στά δύο κείµενα μιά έ- ρωτική σχέση µέ τό σύµπαν. 'Ο άν- θρωπος άποδέχεται τή φύση του µέ- σα στή Φύση καί κοινωνεί µέ τίς ούσίες µέσα ότι, τή χρήση καί τήν πρόσληψη των πρώτων καρπων, τόν οινο καί τόν άρτο. Ο πλάνης Βίος δικαιώνεται µέσα στή φιλό- τητα καί άπωθεί τήν άκαµπτη σύµ6αση πού δεσµεύει, τό µίσος πού χωρίζει, τό σύστηµα πού ταξι- νοµεί, τό συµφέρον πού καταπιέζει, τήν Ιδεολογία πού έπικάθεται στή συνείδηση καί τήν άλλοιωνει. Πρέπει νά πω πως 6 Διγενής τού Σικελιανού "έχει καί άπλούστερη καί λαϊκωτερη τή σύλληψη. Είναι έργο ούσιαστικά αίσιόδοξο. ‘O Λάζαρος τού Πρεόελάκη έχει σύνθετη καί φι- λοσοφικωτερη βάση καί ά………ο. τερο αίτηµα ζωής. Η θεατρική τους φόρµα είναι ά- νάλογη µέ 16 θέµατα πού έπεξεργά- ζεται κάθε ποιητής. 'Ο Σικελιανός ακολουθώντας χαλαρά τήν αρχαία τραγωδία κατασκευάζει, γύρω 6116 Ένα δραµατικά άσθενικό έπεισόδιο, ένα οίκοδόµημα πού στηρίζεται στόν άδρό λόγο πού κινείται πρός τάξ- ξω. Θεατρικά τό οίκοδόμηµα δέ στέ- κεται. Ρητορική έκθεση των πως… άνιξέλικτοι χαρακτήρες καί γραµµι- κή δράση. Στά χορικά, τά Μαώ... ρα πού γράφτηκαν,ποτέ στό ποιη- τικό µας θέατρο, υπάρχει καί λυρι- κή ούσία καί δραματικός-θεατρι- κός στόχος. Δυστυχως, ή παράσταση τού Κρ. Θεάτρου Βορείου "Ελλάδος πού σκη… νοθέτησε 6 K. Κ. Αποστόλου ήταν άνέτοιμη, τουλάχιστον δπως παρου- σιάστηκε στό 'Ηρώδειο. Μέσα στό πολύ ένδιαφέρον ως σκηνική λύση σκη νικό τού κ. Σαχίνη καί τά κακόγου- στα κοστούµια τής κ. Ζαΐµη, οί ή- θοποιοί κινήθηκαν άµήχανα καί πολ- λές φορές άρωµα. ‘0 κ. Πίπας… ΄΄ε΄- το… µιά Μα… είναι ένα χορικό διαμάντι. "Οµως η µαγνητοφωνηµένη µουσική, ή έλλει- ψη συντονισµού καί ή παντελής έλ- λειψη χορευτικής ίκανότητας των σχεδόν έρασιτεχνων τού χορού κατέ- στρεφαν τή σωστή σύλληψη τού σκη- νοθέτη. Πέρα 611’ τήν έκπροσωπηση καί σίγουρη παρουσία τού κ. Βόγλη οί άλλοι ήθοποιοί είναι τελείως άκα- τάλληλοι γιά τό ποιητικό θέατρο, i- διαίτερα έκείνο πού στηρίζεται µόνο στήν ποιητική λέξη. Μένει 6 Κατράκης. "Εσωσε τήν παράσταση. 'Η θεία φωνή του, ή ί… θαγένεια τής Έκφρασης, ό .ρυθµός του πού μετατρέπει τόν 'ι΄αµ6ο σέ σίκείο, άμεσο λόγο καί τό αίωνια έφη6ικό του παράστημα βρήκαν τρό- πο νά ταυτίσουν 16 Διγενή µέ τό μύθο του καί τήν έπικαιρότητα τού µηνύματός του. "Οταν 0 Κατράκης µιλάει έλληνικά δικαιώνεται μιά 0- λόκληρη Λογοτεχνία. .Η φόρµα τού Λάζαρου ξεκινάει άπό τά δυτικά µυστήρια καί τίς MoraIlites, τίς δυτικές ,Ηθολογίες. 'Ο λόγος έσωστρεφής καί στίς κρινόµε- νες θέσεις γκροτέσκος, 6 Πρε6ελά. κής παίζει µέ τό µαυρόασπρο. Τό κείµενο, άρκετά ΄συντοµευµένο, άπόχτησε περισσότερη θεατρικότητα καί όφείλει τό πάν στόν 'Αλέξη Σο- λοµό, ένα σκηνοθέτη πού ξέρει καλά καί ως θεωρητικός τό µεσαιωνικό Θέατρο. Οί λύσεις πού έδωσε 6 K. Καρύδης στό σκηνικό βοήθησαν τό κλασικό χωρισµό σέ έπίπεδα. "Ισως Eva; άλλος χώρος, KI’ όχι τό ‘H- ρώδειο, πού θά εύνοούσε τήν κατά παράταξη άνάπτυξη, όπως στά 'Ι- σπανικά Aquos, νά ήταν καταλληλό- ... . . ., ...… Ώ»ψ; -- ΄ ΕΝΑ ΧΩΡΙΟ… MIA ΕΚΚΛΗΣΙΑ -ΕΝΑ ΔΕΝΔΡ0 ΔΥΣΚΟΛΟΣ τόποςη Σαµαρίνα. Δύσκολη νά τόν φθάσεις από έναν κακόδροµο, γρατσουνισµέ- νο στά πλευρά τής Πίνδου όταν 6ρέ ξει γίνεται έντελως άδιάδατος. Δύ- σκυλος τόπος καί νά τόν χαρεϊς, κα θεός υποχρεώνει τήν ψυχή τού &… θρωπου, σέ κάθε δήμα, νά γυρίζει &… τήν τραχειά όµο.ρφιά τής γκρι- ζόµανρης πέτρας, πού είναι τό μοι Τού . ΚΙΤΣ0Υ A. MAKPH I ναδικό οίκοδο.µικό ύλικό τής .201“:- ρίνας, στή θελκτική χάρη ένός πο- λύχρωµου άνθοδοχείου, ζωγραφισμέ- νου σέ κάποια ποδιά τέµπλου, στή θηλυκιά καµπύλη ένός σκαλισµένου µίσχου. Ενας απρόσµενος λυρισµός 6λασταίνει µέσα σέ σκυθρωπή τρα- χύτητα. 'Εδω τά παράδοξα έγιναν κανόνας καί 1’ άταίριαστα ρυθµός. Καθως άντι-κρύζεις τή «Μεγάλη Πα- ναγιά», τήν κεντρική έκκλησία τού χωριου, 6λ.έπεις νά προόάλλει πίσω της ή πράσινη. φυλλωσι-ά Ενός 60mi- σιου πεύκου. "Ως έδω τίποτα τό πε- ρίεργο. 'Η έκπληξη σέ περιµένει λί- γο αργότερα, όταν προχωρήσεις καί διαπιστώσεις .… τό µεγάλο αυτό δέντρο δέ φύτρωσε στό έδαφος, µά πάνω στή στέγη τής κόγχης τού ίε- "990" 'Αν δέν έχεις έξοικειωθεί µέ τίς ίδιορρυθµίες τής Σαµαρίνας, ψά μας από σωτερικό τού ναού νά &- νακαλύψεις τόν κορμό. Οχι, τό δέν- τρο φύτρωσε πάνω στή στέγη καί .ρίζωσε στόν τοίχο, πού έχει τόσο καλή άρµοση, ωστε ή έπαφή δυνάµε- σα στίς πέτρες του νά µήν άφήνει παρά έλάχιστα περιθωρια στή συν- δετική ύλη. Πότε ιφύτρωσε, κανένας δέν ξέρει. Καί οί γεροντότεροι τό θυµούνται άπό τά παιδικά τους. Πέ- ρασαν χρόνια καί χρόνια. Χιόνια καί άνεµοι 6αθειά στή γή. 'Ακόμα 6λέπεις κορ μούς πεύκων πεσµένους κατά γής &- πό τόν περσινό χειµώνα. ’A16001x0 τό πεύκο τής έκκλησιάς. Κάποτε 6 άνεµος ή ένα πουλί Ε- φεραν τόν ιερό σπόρο στή στέγη κι' εκείνος έπιασε τίς πρωτες του ρί- ζες. KI’ άπό τότε αρχίζει ή ύπο- µονέτική προσπάθεια τού δέντρου νά ζήσει. Εψαξαν στά σκοτεινά οί µι- κρές του ρίζες, έστριψαν, γύρισαν, Βρήκαν τά µυστικά µικρά λαγούµια τού τοίχου, δάγκωσαν τήν πέτρα, ρούφηξαν τή λιγοστή ύγρασία τού τοίχου. Προχόρησαν µέ χίλιους έλι- γµούς, χιλιοστό τό χιλιοστό, κι' ε΄- φτασαν ως τή γή. Τά τελευταια χρό- νια θέλησαν οί Σαµαρινιδτες νά δυναμόσουν τόν άνατολικό τοίχο τής έκ.κλησιάς. Καθώς έσκα6αν αύλάκια δίπλα στήν κόγχη τού ίερού, από… µωσαν τίς ρίζες µέσα στό χωµα. ίδιο σε6ασμό καί στήν όµορφιά τής γκρέµισαν δέντρα ριζωµένα. Τμήμα πρόσοψης τού ναού τού τς8:ξι7άρχη Μιχαήλ. Κρανιά Ολύµπου, Τίς σεδάστηκαν, µά δέν έδειξαν τόν ΄ Μεγάλη Παναγιά Σαµαρίνα. Τό δέντρο στή στέγη τής κόγχης τού ίερού έκκλησ.ίας καί 69:00:“ τσιµεντένια όχυρωµατικά έργα. Τσιµέντο σκέπα- σε καί τήν πέτρινη- -έπίστ… τής πλατείας τού χωριού. Γιατί; Κάποτε, λέει τοπική παράδοση, Eva; παπάς θέλησε νά κόψει τό δέν. τρο γιατί φο6ήθηκε πως Θά γκρέµι- ζε την έκκλησιά. Μέσα σέ σαράντα μέρες πέθανε. Μαζί του θάφτηκε ό- ριστικά καί 6 κίνδυνος άνάλογης έ- πέµ6ασης στά κατοπινά χρόνια. "Ας γινότανε νά πάθαιναν κάποια μικρή άδιαθεσία κι έκείνοι πού πήγαν νά προστατέψουν τό δέντρο µέ τήν &- χαρη τσιµεντένια Μίδα. Μιά µικρή άδιαθεσίσ, τόση µόνο, όση χρειαζό- ταν γιά νά άποθαρρύνει τήν άσκο- πη καί άσκηµη' πρωτο6ουλία τους ! Ει';τυχως ή άσ6έστη μαλάκωσε κάπως τό d‘l‘l’oTflSO'pd. Πάντως τό δέντρο, παρά τήν σα…… παρουσία του, δέν συνδέθηκε µέ ίαµατικές ή άλλες µαγικές ίδιότητες. Τό φαινόµενο τού φντρωµένου πά- νω 0’ έκκλησιά δέντρου δέν είναι µο- ναδικό στήν 'Ελλάδα. Στό καθολι- κό τού µοναστηριού τής 'Αγίας Πα- ρασκευής κοντά στή Σαµαρίνα µ':- τρωσε µιά άναιμιικήι μ…λι'ά. Στή-ι πρόσοψη τής έκκλησίας τού Ταξιάρ- χη Μιχαήλ στό χωριό Κρανιά τού Ο΄λύµπου, χτισµένη στά 1887, φύ- τρωσε πάλι ένα βουνίσιο πεύκο, µά τό ύψος του φτάνει καί δέν φτάνει τό ένάµ'ισυ µέτρο, Είναι .…" 110- ”A ς λύ νέο καί άναπτύσσεται άργά. έλπίσουµε πως δέν θά θεωρηθεί έπι- κίνδυνο. Λέω νά στείλω, γιά καλό καί γιά κακό, στόν παπά τού χω- ριού τό σηµείωµα τούτο µέ ύπο- γραμμι΄σµένες τίς πρωτες φράσεις 6:116 τήν προηγούμενη παράγραφο. Η «Μεγάλη Παναγιά>>-ύπάρχει καί ή Μικρή Παναγιά µά όχι τόσο μικρή-είναι µιά τυπική τρί- κλιτη βασική τής Τουρκοκρατίας μέ αρµονικές αναλογίες. , και Πέτρινο ύπό- _ στεγο μέ τόξα καί χτιστούς κίονες τήν περι6άλλει 6116 τή νότια καί τή δυτική πλευρά. 'Η στέγη της, πλακοσκέπαστη παλιότερα, σήμερα Μ΄ ετσι 6:116 m’I-AaKwré; λαµαρί- νες, όπως καί όλα σχεδόν τά χτί- σµατα τής Σαµαρίνας καί 113v γει- τονικών χωρών. Ανορθόδοξη λύση", πού, όπως λέγεται, έχει έπι6ληθεί 0.116 σο6αρούς στατικούς λόγους. "Ο- σο KI’ άν οι λαµαρίνες έχασαν τή γυαλάδα τους καί πλησιάζουν χρω- µατικά τό σχιστόλιθο, καλό ειναι νά έξετασθεί μιά αλλη λύση. 'Εσωτερικά ή έκκλησία είναι ζω- γραφισµένη 6116 16v ιερέα Χρήστο καί τόν άδελφό του Αντώνιο, γιούς τού Σαµαρινιωτη Παπαϊωάννου. Τό έργο έγινε στά 1829. Τόν πρωτο I5:- . πό τούς δυό αδελφούς, 16 Χρήστο, τόν συναντήσαμε νά άγιογραφεί, στά "39, τήν έκκλησία πού έχτισε ή γυναίκα τού ’AAI'i Πασά, ή κυρά Βα- σιλική στό χωριό Βασιλική των Τρι- κάλων. ‘0 Σαμαρινιωτης ζωγράφος φαίνεται πως κάποια γνωριµία θά είχε μέ τήν έφτανησιωτικη ζωγρα- φική, χωρίς όµως νά έγκαταλείζψει τήν έπαφή του µέ τήν 61/107909:- κή παράδοση. Μέ ίδιαίτερη φροντί- δα ζωγραφίζει τά φυτικά πλουµί- δια των ύφασµάτων. Στήν κολόνα δί- πλα 0-16 στασίδι τού δεξιού ψάλτη διέρχει ζωγραφισµένο Eva ίδιότυπο µνηµόνιο. Επάνω σέ είλητάριο, πού τό ξετυλίγει "Αγγελος, δια6άζουµε όλης τής έδδοµάδας τό «έσπέρας προκείµενου) µέ, τόν στίχο του. Ψά- Amway κάθε o’méyaupa μετά τό «έ- πλύχνιον», τό γνωστό µας «Φως ί- ν.. .». Μέ τή γνωστή από χει- ΄ µογραφσ καί [έντυπα έκκλησιαστικά βιδλία έναλλαγή κόκκινων καί µαύ- μου γραµµάτων σηµειωνει γιά κάθε τής έόδοµάδος: «TH KYPIA- ΚΗ Ιδού ευλογείται τόν Κύριον, στί- χος: 0i έστωτες έν οίκω Κυρίου... TH ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ « O Θεός΄ άντιλή- πως: µου ει΄. στα: έξέλου µε έκ τού ..ΤΩ ΣΑΒΒΑΤΩ O Κύριος 0600‘- Με. στιχ: ένεδύσατο δύναµιν». ‘0 ξυλόγλυπτος Παράδεισος τού τέμπλο… στήν τεχνική των «σκαλι- στδν στόν άέρα» τέµπλων µέ ε΄ν- τη …λυφικότητα καί διαµπερή κενά ανάµεσα στίς µορφές, είναι &- πό τά ωραιότερα δείγµατα τής έπο- χης του. Μέσα σέ πυκνό πλέγµα άι… πο "τι… θέµατα, φίδια, λιοντά- ρια καί αριστερές προβάλλουν άν- θρεπτικές μορφές καί συνθέσεις. "Αγ- Μι, άρχάγγελοι, οί πρωτόπλα- 010:, & Μυστικός Δείπνος, ή Σταύ- ρωση, ή ’A110K06I'1Awo11, ή 'Αποτοµή του '|…υ, 6 Ξύαγγελισµός, Ευ- αγγελιωές, ή Παναγία Βρεφοκρα- τ…, 6 Χριστός ωραίες φιγούρες '" ο… της ποχης, χωρις να προσπα- θούν νά τό ξεπεράσουν, όπως θά γί- νει µερικές δεκαετίες άργότερα. Σέ δεσποτική εΙκόνα τού τέµπλου συ- ναντούµε πάλι τόν τοιχογράφο τής έκκλησίας: «δέησις τού δούλου σου γεωργίου ιερέως καί τοις τέκνοις αυτού είς µνηµόσυνόν τους αιωνιον σωλα (1831) χείρ χ. παπα'ι'ωάν- του σαµαριναίου». )Εδω ό ζωγρά- σας έχει προσαρµοσθει στήν τεχνι- xvi της φορητης εϊκόνας 'Η Μεγάλη Παναγια είναι τό σή- µα τής Σαµαρίνας, όπως ή ’AKpé- πολη τής ΄Αθήνας, 6 Λευκός Πύρ- γος τής Θεσσαλονίκης, τό Τζαµί τού 'Ασλάν Πασια στά Γιάννινα. "Οµως μέ τή Σαμαρίνα δέν τελειω- νει κανένας εύκολα. "Εχει κι άλλες εκκλησίες, έχει σπίτια, βρύσες... Θά συνεχίσουµε, λοιπόν, σ ένα ακόμα ΜΠ0Χ0Ι «ΕΑΝ ΠΟ ΤΙΣ IEAAXII πρωτοΘουλίις τού δερού Φεστι6άλ: ". άπό τήν "Οπερα τού ΄Ι τρου Πράγας τού AupIK: M π ο 6 χ ο υ σ λ α 6 ν ο ύ (ΙΒΜ -1959) νιικό Πάθος»( πάνω στό µυθιστόρημα ζαντζάκη «‘0 Χριστός νεται». Χρέος στοιχειω στικής ένηµέ.ρωσής µας -µ' ένα έργο όμπνευσμέ ένα… σ…Μέα µας Το6 . ΓΙΩΡΓΟΥ ΑΕΙ-ΙΤ ξάρτητα άπό όποιεσδήπ 'ξεις τής κριτικής γιά πού, πάντως, σάν καθ. γραφή (ή δραµατική ει γραφής ώτής είν΄ άλ1 έξαίρεται στό έπίποδο ' ένός ελάσσονος καί πο του συντηρητικού πού 0 το… 0: του άµφιταλο σµια µεταξύ όσπρια… νεοκλασσικισµού. Κύριο προσόν τού όρη μία του. Παρά τίς έξι 4 πράξεις πού, 6έ6αια, μιζαν αίσισδοξία, ξε…µπ. λιγότερο από δυό «Βρες. αγνοούμε τήν τσεχική K π…, στό πρόγραμµα δώσε τήν παρακολούθηε μόνων, τείνοιµε νά πιο 6 συνθέτης - λι.µ.πρεττίι v6: συµπύκνωσε έξυπνα : 4 ούνταµες πράξεις έκα λίδων καζαντζάκειας να… όµως μπορουσε άνάµωα σ ώτ.ή τή 6α| πολύχρωµη καί τόσο ρα άπό τή µιά καί στίς άµφιταλαντεύσεις έν6ς .; µικού συνθέτη όπως 6 Καμµιά φο6άμαστε. Τό Πόθος» τού Μαρτινού ξ τε... έλληνικό «µήτε καί ' εύστοχη ίσως νά ήταν τού τίτλου «"Ελληνικό Π Δυστυχύς στό δρα… 0'16:an τού συνθέτη δέν νονταν µήτε ή πλατειά κ τε τό ρυθμικό νεύρο. ' τω γραφή άµφιταλαντ,ι χως "µεταξύ άριόζο καί . "Εδω κι έ…] τήν "πιο για…… µελη. συνηθως κότατα έναρµονιο1μέ… λιές καλές συγχορδίες προστίθενται τά μπα; ράλικής ένοραήστρωη «µοντέρνες» ύποτίθεται * λ.χ. «τρέιµολι» κοντρο «φλάττορτσουνγκε» φλό ποια περάσματα & λά (στό πανηγύρι τά έγχε «Ιστορία τού στ…… …- σηµείωµα. ΆΝΑΚΟΙΝΩΣΙΣ… 1. εκροειε ΜετΑτνεψιΜοτ "σπαει…" AA- α) Αϊ. νέαι µετοχαί έκδίδοπαι Γ| Ει PA'I'KH …- ΠΑτΡΔ'ι'κι ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΒΑΜΒΑΚΟΣ Α.Ε. άπασαι &: κοινοί τ.

……«…-, … .»…...μ >... ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΕΧΝΗΣ Ν Μ|ΙΧ΄| \lt) ΙΙΙ'Σ|'|().Χ||ι(! Ι'|'ΛΜΜΛ΄|ΏΝ ΚΑΙ Ι΄|'ΣΧΝΩΝ |Π)΄|Π΄Ν|Πξ ΝΙΚΟΣ .‘J/IIIA'IIIIIL Γ…ιι΄ι|ι|ιιι… '|']μ|΄ιι΄ιιηιιιτιι. NLxu Eummhnl, |'ιι|ι|'ιι :u h, "Αθήνα REVUE D' ARI κενυε MENSUELLE DES Lermss ετ DES ARTS U |'ι:ι'ι …' : Ν1ι()5 5|Λ|'ΚΙ|)[.'5 Rue G ltlll)‘li:l. 6 — "Με .es-Grece "Εσωτερικού: Ετήσια Δρχ. 12Ο.-΄Εξάµηνη Δρχ. 60. χγΝΔΡΟΜΕξ 'ξξωτερικο'3 : Ετήσια Δολ. 8.-Α΄ι΄γυπτος Τιµ. Τεύχ. Δ.Γ. 15 ETC! 3 — ΤΟΜΟΣ Ε'. - Γενάρης 1957— 'Ap. πάχους 25 Π E Ρ Ι E X 0 M E N A Κ|ΓΣΟΣ ΜΑΚΡΗΣ . . . . . . . .'Αρχιτέκτων Δηµος Ζουπανιώτης ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ ΒΡΕ ΓΤΛΚζ)Σ . . . . . . ..... Βασιλική Δρυς ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ ΒΟΥΤΥΡΑΣ. . . . ....... . …"Απειροι κουτσοί ΝΙΤΣΑ ΠΑΠΑΖΑΧΑΡ|ΟΥ . . . . . . . . .Λιανοτράγουδα Σ. ΚΟΥΑΖΙΜΟΝΤΟ (Μετ. Κ. Πέτρου). . . Θρηνος για το Νότο Χ|ΜπΝΕΘ (Μετ. K. Πέτρου) . . . . . [Τα στάχυ- το όριστι () ταξιδι Χ. ΘΕΟΔΩΡ|ΔΗΣ . . . . . . .......... το αληθινό είκοσιένα ΣΑΡΑΝΓΟΣ ΠΑΥΛΕΑΣ . . . . . . . . . , . . . . . Θαυµα A. BOYFIOYKAZ ...... . . . . . . . . . . . . . . . . . Τσάµικο ΒΑΣΙΛΗΣ ΛΟΥΛΗΣ . . . . . . . . , . Τα παρά ημα Θ. Δ. ΦΡΑΓΚΟΠΟΥΛΟΣ . Έξη µέρες o' ένα πηγάδι Β. ΑΡΧΙΠΩΦ (Μετ 'Ay. Νίκα) Oi α[σΘητικές αρχές 1:00 Ντοι.ιπρολυούμπωΦ ΧΡΥΣΑΝΘΗ Ζ|ΤΣΑΙΑ . . ..... "Αν ίδειτε τον ήλιο ΒΙΚΤΩΡ|Α ΘΕΟΔΩΡΟΥ . . . . . . . . . . ...... "Ερωτας και θάναιος Μ. ΡΑΦΤΟΠΟΥΛΟΣ . . . . . . . . . . Τί EYES IO µατι τοι") ταύρου ΣΠΥΡΟΣ ΝΟ. ΑΡΑΣ. . ................ . . Παραµονή ΓΓΡΑΣΙΜΟΣ ΛΥΚΙΑΡΔΟΠΟΥΛΟΣ . . . . . . . . .Τοδ φεγγαριού - Πρω΄ι' ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΔΟΥΚΑΡΗΣ . . . . . . . . . . . . 'Ενας άνεµος ΚΩΣ Τ. ΧΣ ΓΑΡΙΔΗΣ . . ................ Σου γράφω OY I AAIAM ΣΑΡΟΓΙΑΝ (Μετ. A. Π.Κ.). . .Καθένας στο δικό του πόλεμο ΜΠ. ΜΠΡιΞΧΓ (Men. Α ZIéIyKou). . . . O καυκασιανός κύκλος Γ. ΠΕΤΡΗ . . . . . . . Μιά συνοµιλία µέ τον Τσαρούχη ΣΥΖΗΤΗΣΕΙΣ Γ. ΙΩΑΝΝΟΥ . ............. . . . . Γύρω στον Καποδίστρια ΑΠΟ ΜΗΝΑ ΣΕ ΜΗΝΑ ΤΗΣ ΣΥΝΤΑΞ ΗΣ: τα έκατό χρόν α του Σολωμού - 'Η απονοµή τών κρατι- κών βροβειων -Δυό χρόνια- Για την προαγωγή της πνευματικης ζωης -Συγγραφ=. ϊς και κριτικοί- —Ol έκδόσεις-' Αλεξ. Δελµοδζος. Λεων. Ζ'οης-Για τους συ'δροιιητές μας-ΟΙ απολογισµοί. -Τα πενήντα χρονια τού Βάρναλη. Β [ B A I O ΚΩΣΤΑΣ ΚΟΥΛΟΥΦΑΚΟΣ: Κρ.τικη για 22 ποιητικά βιβλια. Μ. ΡΑΥΤΟ- ΠΟΥΛΟΣ: ' ιντρ. Κέδρου: Χρήμα, δόξα, άνθρωπος. Γ. ΠΕΤΡΗΣ1 Βυ- ζαντινα µνηµείι 'Αττικής. O E A T P O ΠΕΛΟΣ ΚΑΤΣΕΛΗΣ: Κλυταιμνήστρα - Το ήµερολόγιο της "Αννας Φρανκ-'Ο βροχοποιός. K. |ΙΟΡψΥΡ|ΙΣ : 'O καλός στρατιώτης Σβέϊκ. KI ΠΜ! !΄Ι'0ΓΡΑΦ0 8 Γ. N. ΜΑΚΡΗΣ: To πρόβληµα r00 «θεματος». ΕΙΚΑΣΤ/ΚΕΣ ’l' “KNEE * r. ΠετΡιι>;: "Εκθέσεις Κανέλλη ΜαυροΤΒη-Κανά. ΑΛΛΗΛοΓΡΑιι>ιΑ ι…ιΛιΛ κ.τ.λ. Ε | Κ Ο N E Σ "Εξώφυλλο : Σι΄ινθι.σι| ιιρι.ιτοχρονιάιικη τοι) ΓΙΑΝΝΗ ΤΣΑΡΟΥΧΗ. ' Εντός κει- ,,'ζ.ι…ι: ll --κ-'ινι (: ιι I ι'| III Λι΄ ||| Inn Kllonn Μακρή "Εκτός κειµένου : ΟΡΕΣΤΗΣ ΚΛΝ|'.ΛΛ||Σ. Σπίτια του Λ[τωλικοδ- -Τό φύτεµσ-Πορτραϊτ0- -Μάνα και παι- …. |3Υ7Λ||'Ι΄||'||| II-XHH || κοίμηση της Θεο!όκου- -Παναγία 'Οδηγήτρια.. |….ι')αγγι-λιιττής Μάρκος. ΙΙΛΝΝ||Σ ΤΣΑΡΟΥΧΗΣ: Πορτραϊτο… Χωριάτισα. Μ…||ι΄ινι….… ιιυ|ιψώνιιις πώ νόµιρ- Λιευ0υντής Νίκος Σιαπκίδης, Βλαβ…νο' 1 "µ ι'ι'ιιιι΄ιιιινυς ΄|'ιιπιιγριιηιΜι…: 'Ιιιι…'|φ Πυοδρόµου, Ζωοδόχου Πηγής 31-'ΑΘγ΄|να """- - ι ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ τΕΧΝΗΣ MHNIAIO ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΓΡΑΜΜΑΤΩΝ KAI ΤΕΧΝΩΝ ΧΡΟΝΟΣ I" ΤΟΜΟΣ E' IANOYAPIOE 1957 ΤΕΥΧΟΣ 25 APXITEKTQN ΔΗΜΟΣ ΖΗΠΑΝΙΩΤΗΣ Tofi KITZOY MAKPH Στην κυρία '.4γγελική Χατζημιχάλη ΠΡΟΛΟΓΟΣ Στην εκκλησία της 'Αγίας Παρασκευής Ζαγοράς, ψηλά, στήν κεντρική κόγχη τού ιερού, ένα σκαλισμένο πρόσωπο, αίνιγματικό, κοιτάζει προς τήν απεραντοσύνη τού Αίγαίου. Είναι µια πέτρινη άντρίκια μορφή πού ξεπηδάει ζωηρά ανάμεσα από άλλα χαμηλά διακοσμητικά ανάγλυφα. Παχύ µουστάκι και τετράγωνο σαγόνι δίνουν μια Θεληματική έκφραση στον άντρα αύτόν. Τα χείλια είναι σα να καταστέλλουν ένα. λόγο πού πήγαινε να ξεπηδήσει. "Ετσι, καθώς προ6άλλει μόνο ή µάσκα, χωρίς να συνεχίζεται από κορμί και λαιμό, είναι σαν νάσπασε την πέτρινη επιφάνεια για v’ &- νασάνει τον αλµυρον αγέρι; τού πελάγου. Πολλές φορές συλλογίστηκα πως το στό- μα του Θα είχε μια γοητευτική [Utopia να πεί. 'Ενάμισην αζώνα περίμενε αµίλη- το, μα πάντα στήν άκρα των χειλιών τρεµ.όσβυνεν & λόγος. Κα! η ώρα ήρθε. Παλιά χειρόγραφα, καταχωνιασµ.ένα στο παγκάρι της εκκλησιας, πέτρινες επιγρα- φές, σκόρπιες πληροφορίες σε βιβλία ήρθαν να συμπληρώσουν τον πρώτο λόγο ένος γέ- ροντα Ζαγοριανού, πως & σκαλισμένος τούτος αντρας ήταν & άρχιμάστορας της έκκλησιο"ις. T' όνομά του Δήµος Ζηπανιώτης. cO αναγνώστης πού ξέρει τήν προη- γούμενη εργασία µας για τον καπετάν Στέργιο Μπασδέκη και το γλύπτη Μίλιοι συνάντησε τον µαστρο - Δήμο Ζηπανιώτη σαν άρχιμάστορα της κομπανίας πού χρη- σιμοποιούσε το γλύπτη Μίλιο για διακοσμητή. "Ετσι ή σημερινή εργασία συνε- χίζει τήν προηγούµενη γιατί οί δύο λαϊκοίτεχνίτες έργάσθηκαν στις ίδιες εκκλησίες. Mo‘c μόνο Με; oi δύο εργασίες είναι ενωμένες ; "Ολες οί εργασίες πού αφορούν τή λαϊκή τέχνη τού Πηλίου προσπαθούν ν' αναστήσουν µορφές καί τέχνες, όσο μπο- ρούν να χωρέσουν μέσα στα βι6λία. Είκοσι χρόνια, τώρα, μονογραφίες ετοιµάζουν τή σύνθεση για ολόκληρο τον πολιτισµό τού Πηλίου. "Η σύνθεση χρειάζεται ύλικό πολύ και ξεκαθαρισµένο. Μιά εργασία για τήν ξυλογλυπτική τού Πηλίου είναι έτσι- μη για έκδοση. 'Η ύφαντική τού Πηλίου και ή πολεοδομία τών χωριών του 6ρίσκον- ται ακόµα στο στάδιο της συλλογής τού ύλικού. Τα στοιχεϊα για τήν κοινωνική καί οικονοµική ζωή τού τόπου δεν έχουν ακόμα συµπληρωθεί "Ετσι, & δρόμος για τή συνθετική εργασία δε φαίνεται σύντομος. "Ο µαστρο - Δήµος Ζηπανιώτης δεν είναι, 6έ6αια, δ μοναδικός αρχιτέκτονας πού έρ- γάσθηκε στό Πήλιο, ούτε τό έργο του έχει έντονη προσωπική σφραγίδα. Στή λαϊκή τέχνη 6 ρόλος τής προσωπικότητας τού καλλιτέχνη είναι διαφορετικός από τήν προσωπική τέχνη. Τό ταλέντο, καί σε μια όμαδική τέχνη έχει τή σημασία του, άλ- λα όχι στόν ίδιο 6αθμό με τήν προσωπική τέχνη. ‘H ζωντανή παράδοση δεν εξαφα- νίζει τήν ατομική άξιοσύνη' αντίθετα, τή 8οηθάει γιατί τής δίνει ένα σταθερό βάθρο. 'Ο μαστρο - Δήμος είναι ένας χαρακτηριστικός εκπρόσωπος τής γενιάς των αρχιμαστόρων πού δούλεψαν στό Πήλιο τούς δυό τελευταίους αίώνες τής τουρ- κοκρατίας. Μελετώντας τό έργο του καί το καθέκαστα τής δουλειάς του γνωρίζουµε όλη τή γενιά των αρχιμαστόρων τής εποχής του. cO μαστρο - Δήμος έκανε µόνο έκκλησίες -τουλάχιστο γι αύτες ύπάρχουν μαρ- τυρίες. Περιορίζονταν στίς κύριες οίκοδομικες εργασίες. Οί άλλες εργασίες (τέμπλα, δάπεδα, τοιχογραφίες κτλ.) γίνονταν αργότερα καί πολλές φορές ύστερα από αρκετά χρόνια. Στίς περιγραφές των έκκλησιιύν πού έχτισεν 6 µαστρο - Δήμος δεν θα περιο- ρισθούµ.ε μόνο στό καθαρα αρχιτεκτονικό μέρος. Τό χτίσιμο είναι μια φάση τής κα- τασκευής μιάς έκκλησίας. Θα συμπεριλά6ουµ.ε καί άλλα στοιχεία γιατί σκοπός μας δεν είναι v’ απομονώσουμε μια προσωπικότητα αλλά να τήν τοποθετήσουμε μέσα στή διαδοχή τής λαϊκής καλλιτεχνικής δημιουργίας. Παίρνοντας αφορμή από τό λαϊκό αύτό αρχιτέκτονα θα µελετήσουμε τήν εκκλησιαστική αρχιτεκτονική τού Πη- λίου τό 18ο καί 19ο αίώνα. Καλό θα ήτανε ή έργασία αύτή να γινόταν από νέον αρχιτέκτονα. cO συλλέ- κτης τού ύλικού της, πρίν αποφασίσει να τό επεξεργασθεί 6 ίδιος, τό πρόσφερε σε μερικούς νέους αρχιτέκτονες, αλλά δεν τούς ύρήκε πρόθυμους. Λύτό δίνει και τό χα- ρακτήρα τής μελέτης, πού δεν είναι αρχιτεκτο νική αλλά λαογραφική. *Ακόμ,α καί μερικα στοιχεία πού φαίνονται καθαρα αρχιτεκτονικά (τρόπος χτισίμα- τος, αποτυπώσεις, γλυπτή διακόσμηση, άγκωνάρια κτλ.) στό βάθος είναι λαογραφικά. cO μαστρο- Δήμος Ζηπανιώτης, όλοι οί αρχιμαστόροι τού Πηλίου, ανώνυμοι κι όνοματισμ.ένοι, με τα ταπεινά τους χτίσμ.ατα έδωσαν τό αρχιτεκτονικό σχήμα τής λαϊκής θρησκευτικότητας. Καθώς στό χτίσιμο τής έκκλησιάς μεταχειρίζονται ντόπια ύλικά, τήν πέτρα, τό ξύλο, τήν άσδέστη, τήν πλάκα, είναι σα να κάνουν λειτουργία µε τό ντόπιο μαύρο «οίνο», τό πηλιορείτικο «έλαιο» καί τόν σταρένιο «άρτο». ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΕΣ ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΤΟΥ ΠΗΛΙΟΥ Οί έκκλησίες τού Πηλίου είναι βασιλικές οί περισσότερες, μονόκλιτες ή τρίκλι- τες, καί λίγα σταυρ:θόλια Σε τρείς κύριους τύπους μπορούµε vo‘: τίς χωρίσουμε στίς μονόκλιτες ξυλόστεγες βασιλικές, στίς τρίκλιτες ξυλόστεγες βασιλικές, καί στίς μανοκλίτες με θόλο. Καθένας από τούς τύπους αύτούς έχει άπειρες παραλλαγές, κάθε πηλιορείτικη εκκλησία είναι καί µια παραλλαγή αύτών των δασικών τύπων. Πολλοί παράγοντες επιδρούν στή δημιουργία αύτών των ποικιλιών: Οί οίκονομικες δυνατότητες των κτητόρων (πού επηρεάζουν καί τίς δια- στάσεις καί τα ύλικά), ή διαμόρφωση τού έδάφ0υς (αν είναι σε κορυφή λόφου, σε πλαγιά, στό κέντρο μιάς πλατείας, σε πολύ κατήφορικό έδαφος), ή θέση τους σχετι- τα με τό χωριό καί τίς προσπελάσεις (πού καθορίζουν τήν κύρια όψη τής έκκλησίας καί τήν είσοδό της, μια πού ό προσανατολισμός της είναι πάντοτε 6 ίδιος), γειτονι- κές οίκοδοµ.ες προύπάρχουσες ( πού έπηρεάζουν τα φωτιστικά ανοίγματα, τήν τοπο- θέτηση τού νάρθηκα κτλ.), ή χρήση (αν είναι καθολικό μοναστηριού ή ξωκλήσι ή κεντρική εκκλησία χωριού). Οί μονόκλιτες ξυλόστεγες δασιλικεςέχουν μικρες διαστά- σεις καί είναι συνήθως ξωκλήσια. "Εχουν δίρριχτη σκεπή με πλάκες προπαντιώτι- κες,' δηλαδή σχιστολιθικές πλάκες πού βγαίνουν …το στό πηλιορείτικο χωριό Πρό- παν. "Εχουν μια κόγχη ήμικυκλική στόν ανατολικό τοίχο ("Αγ. Γεώργιος κοντα στόν Κισσό) καί σπανιότερα τρείς ("Αγ. 'Ιωάννης Μακρυνίτσας). Μερικά ξωκλήσια δεν έχουν καόθλου ανατολική κόγχη (εΑγία "'Αννα "Ανεμούτσας). |1ολλες φορές έχουν στή δυτική πλευρά ξύλινο ύπόστεγο πλακοσκέπαστο (Παναγία κοντα στόν 2 Κισσό). Είναι χτισμένες με πέτρα καί δέν έχουν αξιόλογο γλυπτικό ή ζωγραφικό διάκοσμο. Έξαίρεση αποτελεί ή μικρή έκκλητία τού "Αγίου Ιωάννου Μακρυνίτσας, στήν κεντρική πλατεία τού χωρ. ού, πού έχει έπιµ.=. -λημένη ίσόδομη τοιχοποιία χτι- στό δυτικό καί νότιο ύπόστεγο (έξωνάρθηκα) καί πλούσια γλυπτική διακόσμηση. & |,Μ΄ (Υ6…Ψΐ/ &: |, %! έργο" , ΄΄ Μι9Ψ!"|"/ο, % (σωμα; Μονό/& μαμα/Λ…φ % ξ. ( ως… ν. ρΜ… & "ψ…" % .,΄,ψ διωε…βυ: µµ; Νο ω…" θ/35; %Μ& &΄Μ ,α΄Σ:΄ ". γ6€Ο;/ΐ Ώ; ;Μ0Μ "να Μ ιβω ωαΏ%#… (ΨχΨ;3ψ, "|, '63ψ9 %. &!!ς/3/ί…… ιμπν"… Μ"? Χαλ θΜ? τζιπ/ναι… κ΄" && Cow/"WM my &: ??… , γι΄/τµ «για… 3 );υ3α;03& ι , 3.΄χΞηΐι ιδ. υ, ανω Έξι/Λι 6:.,Μ'/ 3%ΜΆξΐΜΜ η. Μιαοπά"νΜοι…Λ%…ν:κν ,έ;δ'Ή ωσινΜλ€ξι ψ:6%ο "άς?" χιβν πλαζ… ,; .? 60 Μ »? …%ΐη?σ ο?" γ…ιλ Ώ&λ/ψχζ΄, δ…ην &? Μ…»; . Έλι/΄΄ για α' και"), 3.3 ,, ΄ΐηι %ω9ι α…. ΝεΜ4ψΟι &… Άλυ &; ", ΄3'Ά'%' [Εδω/. Όψη; ανά ,, "%λ3%"βΜΙ; ., κ.κ…. " να"; "7" €? //"' WV των "σέξ?" * "βίο Λητώ» &] ,, ε…?) Μ…"… &; 7) ': ΕΙΚ. 1. Συμφωνητικό τού μαστρο - Δήμου μέ τούς ένορίτες τής 'Αγίας Παρασκευής Ζαγοράς Ξυλόστεγες τρίκλητες δασιλικές είναι οί περισσότερες καί µεγαλύτερες έκκλησίες τών χωριών τού Πηλίου. Έξωτερικα φαίνονται σαν μονόκλι- τες γιατί ή δίρριχτη στέγη τους σκεπάζει καί τα τρία κλίτη. T6 μεσαίο κλίτος είναι πάντοτε ψηλότερο καί φαρδύτερο από τα δύο πλαγινά. 'Η όροφή τους είτε είναι έπί- 3 Θ΄"- '… πεδη, και τότε έχει ξύλινο τα6άνι ξυλόγλυπτο… ("Αγ. 'Αθανάσιος 'Αγ. Γεωργίου Νηλείας) είτε καμαρωτή με μπαγδατί και με γύψινες διακοσμήσεις ("Αγ. Γεώργιος Μακρυνίτσας). Τα κλίτη χωρίζονται με δυο σειρες χτιστες κολώνες &… δυο ή τρείς ή τέσσε- ρες. οι κιονοστοιχίες Με; συνδέονται µε τοξοστοιχίες. Πολλές φορές στο ταβάνι, υπάρχουν μικροί θόλοι ή φουρνικα με τσατμά, που οι φαίνονται εξωτερικά ('Αγία Παρασκευή Ζαγοράς). cO γυναικωνίτης σε σχήμα Π, πιάνει τή δυτική πλευρά και μέρος από τή νότια και 6ορεινή και στηρίζεται στους εξωτερικούς τοίχους και σε τέσ- σερες ή Ξξη από τις κολώνες. Μερικές φορές πάνω από το στηθαϊο του γυναικωνίτη υπάρχει καφάσι για να κρύδει τελείως τις γυναίκες από τα αντρικά 6λέμματα ("Επι- σκοπή "'Ανω Βόλου). Πάντως οί γυναίκες δεν πήγαιναν µόνο στο γυναικωνίτη αλλά… ΕΙΚ. 2. '0 µαστρο - Δήμος (άνάγλυφΟ) και στο αριστερό από τα κλίτη. Υπάρχει και ένα ανέκδοτο πηλιορείτικο δημοτικό τραγούδι, που περιγράφει μια τρίκλιτη Βασιλική και καθορίζει τη θέση των πιστών στήν εκκλησία: Μαστορα, πρωτομάστορα και πρώτε στους μαστόρους ποδρθες από τα Γιάννενα να χτίσεις εκκλησία κάν, την τρανή, κάν' την ψηλή, κάν την στα δυό, στα τρία Ζώα να αν ή Παναγια με όλα τα κορίτσια δεξια να είναι 6 Χριστός μ όλα τα παλληκάρια στη μέση νάναι & Σταυρός, να στέκουν οί Γερόντοι . 'Εξωτερικα έχουν υπόστεγο εϊτε ξύλινο πλακοσκέπαστο ("Αγ. Κυριακή Ζαγοράς) είτε με κολώνες χτιστες ("Αγ. Ανάργυροι Πορταριάς), είτε με κολώνες μαρμάρινες ("Αγ. Γεώργιος στο χωριό 'Αγιος Γεώργιος Νηλείας). Το ύπόστεγο περι6άλλει τήν εκκλησία είτε από τις δύο πλευρές, δυτική και νότια (Παναγία Μακρυνίτσας) είτε και στή δορεινή (Αγία Μαρίνα Κισσοι")) και καταλήγει τις περισσότερες φορές άνα- …… σε παρεκκλήσια. Στήν ανατολική πλευρά έχουν τρείς συνήθως κόγχες, μέ τή μεσαία µεγαλύτερη. ,Εξωτερικα οί κόγχες έχουν πολλες φορες χαμηλά διακο- σμητικά ανάγλυφα ("Αγ. Νικόλαος ΙΙορταριάς). =Η τοιχοποιία τους είναι είτε απλή πέτρινη άσοδο΄ιτιστη, ή, πιο σπάνια σο6ατισμένη (Γενέσιο Θεοτόκου Λαύκου) ήμασ- δοµ.ική άρμολογημένη ("Αγ. Παρασκευή Ζαγοράς). 4 Μονόκλιτες Βασιλικές με θόλο. Είναι είτε μικρα ξωκκλήσια "Αγιά Τριάδα στη θέση Πάλιτσι), είτε καθολικά μοναστηριων(Παναγία Λαμπινο6ς), είτε κεντρικές έκκλησίες χωριών ("Αγ. "Ιωάννης Νιάου), "Ολες έχουν θόλο που είτε κρύβεται από τήν κλίση της σκεπης, πού φουσκώνει έλαφ…οα στήν κορυφή του θόλου (Παναγία Λαμπινοι'ις), είτε προβάλλει σαν έντονο φούσκωμα της πλακόστρωτης στέ- γης σε σχήμα μισού λεμονιού ("Εκκλησία Σταυρού "Ανεμούτσας), είτε ξεχωρίζει σαν πολυεδρικσς χαμηλός τρούλος ("Αγ. 'Αθανάσιος Λαύκου). 'Ο ανοιχτόςζτους έξωνάρ- Ν…ΡΣ .. &: Μ 8 Έ :' & .ι ;- :ε z ': UI :: Ξ :! > .. Ο .) ------------- ‘8 -"'΄ «» ....I I ............. ε ;: : … .' :ν , o :. : ; ζ΄ ; - «: " . & : 5 . ε I O P. P Ξ ‘E : ' "8 :… : Ό :! Ξ ; :: : . …Ξ ; D b: .. Ξ :' :' ' 6 |: I . -'Φ :: : : :?! :: : : : ;: : ' '? :… -- ? Β ΄΄΄΄΄΄΄΄΄΄΄΄ ' ΄΄΄΄΄΄΄΄΄΄΄΄ I. -ε . Ρ " . Ξ Ξι "& 'Ξ" ΄χ ι! "δ ? ΕΞ ΑΙΜ & """ l:- ‘5. ...... .-. ΠΞ Ξ… … "6 © . Έ 9 Δ Εξ . . ι . . . . . . δ θηκας είναι, είτε χτιστός, »… τότε είναι µόνο στή δυτική πλευρά ("Αγ. "Αθανάσιος Λαύκου), είτε ξύλινος πλακοσκέπαστος και τότε μπορεί να προεκτείνεται και στή νότια πλευρά (ΛαμπινοΌ). "Εχουν ανατολικά τρεις κόγχες, Με; από τα μικρά ξω- κλήσια, που έχουν μία (Θεοτόκος στή θέση Μούζιες Λαύκου). 'Η τοιχοποιία είναι είτε κοινή πέτρινη είτε ίσοδομ.ική άρµολογημένη. Τα δάπεδα των έκκλησιών όλων των τύπων είναι πλακόστρωτα κι έχουν με- ρικές φορές απλά διακοσμητικά πού σχηματίζονται από πελεκηµ.ένες πέτρες µε άρ- 5 μούς άπο:στρογγυλεµένα δότσαλα, ποταμίσια ή θαλασσινά (Θεοτόκος Μουρεσιου). Δυστυχως πολλά από τα δάπεδα αι>τά έχουν αντικατασταθεί αργότερα από τσιμεν- τένια βιομηχανικά πλακάκια. =Εντελώς ίδιαίτερον τύπο παρουσιάζει ή έκκλησία του μοναστηριού του "Αη- Λαυρέντη, τρίκογχη Βασιλική με ψηλοτύμπανο τρούλο, και τρίπλευρες κόγχες. Λε- πτομερή της περιγραφή δημοσίευσε ο αρχαιολόγος Νικ. Γιαννόπουλος. 8 Η σύντομη αυτή περιγραφή των τριών δασικών τύπων των εκκλησιών του ΕΙΚ. 4. "Αγιος ,Αθανάσιος (νότια (mm) Πηλίου τους ο…) τελευταίους αίώνες τής τουρκοκρατίας, αφήνει πάντα ανοιχτο το πεδίο για μια είδική μελέτη του θέµατος. "Εδω έγινε για να να τοποθετηθεΞ το έργο του αρχιτέκτονα Δήμου Ζηπανιώτη. ΕΝΑ ΣΥΜΦΩΝΗΤΙΚΟ ΣΧΟΛΙΑΣΜΕΝΟ Πολύτιμο ντοκουμέντο για τή μελέτη των όρων με τούς οποίους έργάσγθηκε δ μαστρο - Δήμος καί όλοι οί αρχιτέκτονες και οί µαστόροι τής έποχής του στο Πή- λιο, δημοσίευσε ο κ. "Απόστολος Κωνσταντινίδης στο δυσεύρετο 6ι6λίο του «τα εν τω Πηλίιρ δρα παλαιά καί σύγχρονα χριστιανικά μνημεία». ' Το ντοκουμέντο αυτο είναι το συμφωνητικο που υπογράφηκε στή Ζαγορά στίς 21 Φε6ρουαρίου 1803 με- ταξυ του μαστρο - Δήμου και των έπιτρόπων τής εκκλησίας τής Αγίας Παρασκευής. Δημοσιεύεται σήμερα για πρώτη φορα σε φωτοτσιγκογραφία (sin. 1). Συνδυασµένο με το έξοδσλόγιο τής έκκλησίας, με τις πέτρινες έπιγραφές, µε άλλους λογαριασμούς οίκοδοµ.ικών έργασιών καί με διάφορα άλλα στοιχεια, φωτίζει τούς όρους με τούς οποίους έργάζονταν οί µαστόροι της εποχής αι">τής. Το κείµενο του συμφωνητικοΌ, διορθωμένο από λίγα μικρα παραναγνώσματα τής αρχικής του δημοσίευσης, είναι το έξής : 6 »διά του παρόντος γράµµατος φανερώνομεν ήµεϊς οί κάτωθεν ζουπανιότες|ο'τι έσυμφώνησα έγώ & μαστροδήµος μέ τοι") ένορττας του μαχαλα αγίας πα|ρασκευής να φτειάσω τήν έκκλησίαν τους άγιο… παρασκευήν μερο|κάμ.ατο τον άνθρωπον προς γρ΄ : 35 : τριανταπέντε τήν ήμέραν, το δέ|µουλάρι προς γρ΄ : 25 : είκοσιπέντε τήν ήµέραν, μέ αύτήν τήν τιμήν έκα|βουλαρήσαμεν να μήν πάρωμεν άλλο τίποτε δια γε- μελίκι, ούτε μαν/δηλώματα, ούτε θεμελιάτικα, µόνον να µας δίδουν από μίαν όκά/ ρακήν τήν ήμέραν, να μας κάμωσι καί δύω ζειαφέτια, καί όχι άλλο/άπό αύτά ώς άνωθεν έγράφαμ.εν, προς τούτοις και τα μουλάριά μας δταν|δέν έχει χρείαν ή έκκλη- σία να δουλεύουν, να κάθωνται, καί από τοι/έντόπια μουλάρια αν πηγαίνουν να 60η- θοΌν χάριν εύλα6ε:΄ας, να μήν έμ/ποδίζωνται από ήμας τούς μαστόρους, καί να άρ- χήσωµ.ε τήν δουλείαν είς τας/δεκαπέντε του &πριλλίου. όθεν έγινε το παρον είς δύω, καί βαστά|το κάθε μέρος το ένα, διά μανδηλώματα να µας δίδουν γρ΄: 25.|καί όχι άλλο τίποτε από τα άνωθεν σηµειωθέντα και έστω είς ένδειξιν : 1803 Φευρουαριού : 21 » …. &. μαστροδήμος 6ε6αιώνω » αναγνώστης σακελλαρίου μάρτυς » Νικόλαος Ιωάννου κασσα6 : μάρτυς » δημήτρης γιοργοδόπουλος μάρτης » νικόλαος παναγιώτου : γκίκα μαρτυρώ. » » Πρέπει να σχολιάσουμ.ε μερικά σημεία αύτοΒ του συμφωνητικου: «Φανερώνομεν ήµεϊς οί κάτωθεν ζουπανιότες>>: Ζου- πανιώτες, δηλαδή ήπειρώτες είναι οί τεχνίτες που &ναλα6αίνουν το χτίσιμο τής έκ- κλησίας. Σημειώσαµε σέ πολλές περιπτώσεις τή συμ6ολή τών τεχνιτών τής ,Ηπεί- ρου στήν ανάπτυξη τής λαϊκής τέχνης του Πηλίου. Πολυάριθμοι είναι και ο! άρχι- EIK. 5. "Αγιος Αθανάσιοςξ(νοτιοανατολική γωνία) ή...-ε τέκτονες καί οί χτίστες πού δουλεύουν στο Πήλιο. Ζουπανιώτες είναι καί οί μαστό- ρσι πού έχτισαν στά 1766 τήν έκκλησία τού 'Αγίου Αθανασίου στή Δράκια, όπως καί πάμπολα σπίτια, γιοφύρια, έκκλησίες καί Βρύσες. Οί Ζουπανιώτες τεχνίτες έρ- χονται σέ κομπανίες p.’ έναν άρχιμάστορα. "Εχουν, άκόμα καί σήμερα, µια συνθημα- τική γλώσσα για να συνεννοούνται χωρίς νά τούς καταλαβαίνουν οί άλλοι. Π.χ. για να είδοποιήσουν έναν χτίστη πού ξεχάστηκε καί δέν ένοιωσε πως ήρθε 6 αφέντης τού σπιτιού, τού λένε: «"Αι, μή ξιφλιάζ,ς, ξέπυρι 6 p’xég». Για να παραπονεθούν για τήν καθυστέρηση τής πληρωμής τους λένε: «Δέ φσάει τσάταλου». Γι αύτό καί οί Πηλιορείτες, όταν θέλουν να πούν πως ένας μιλάει άκατάληπτα λένε: Αύτος μι. λάει ζουπανιώτικα». "Αργότερα βγαίνουν καί ντόπιοι αρχιτέκτονες, όπως 6 µαστρο … Γιώργος από τή Δράκια, πού έχτισε το κελλιά τής Παναγίας στο νησάκι τού Τρικεριού, οί αδελφοί Γ. καί Π. Κοσμάδες από τίς Μηλιές πού έχτισαν στα 1865 τή Σχολή τής Βυτί- τσας µαζί μέ τον Ζ. Γεράση, καί άλλοι. «"0 τι έσυ µ. φ ώ ν η ο οι έγ ώ 6 µ. α- ΕΙΚ. Ο. 'Ο "Αγιος "Αθανάσιος (τοιχογραφία) σ τ ρ ο δ ή μ ο ς» 2 ’Am) τή φράση αύτή φαίνεται πως 6 αρχιτέκτονας έκπροσωπεϊ όλο το συνεργείο, διαπραγµατεύεται καί συνάπτει συμφωνίες για λογαριασμό όλων. «Μέ τούς ένορίτας τού μαχαλά αγίας Παρασκευής»: Μα- χαλά; = τούρκικα : συνοικία. Ξέρουμε πως πολλές'συνοικίες τών χωριών έπαιρναν το όνομά του: άπό τήν έκκλησία τους. ‘0 μαστρο -Δήμος δέν πρωτοχτίζει τήν =Αγία Παρασκευή αλλά τήν ξαναχτίζει στήν ίδια θέση. "Αλλωστε το έξοδολόγιο τής έκ- κληοία; αρχίζει από τά 1740, δηλαδή έξηντα:ρία χρόνια πρίν τήν ξαναχτίσει 6 μα- στρο-Δήμος με τούς μαστόρου; του. «μερο κάματο προς γρόσια 35 8 : ή ν ή µ. έ ρ αν : 'Η πληρωμή δέ γίνονταν ξεκοπίς αλλά µέ το μεροκάματο, μέ τα ολικά τού έργοδότη. Πόσοι ήταν οί μαστόροι τής κοµπανίας; Σω έξοδολόγιο τής έκ- κλησίας σημειώνονται :0': έξής: «άπό δεκατρ΄ις άπριλίου εος δεκάξι αύγούστου οπου φίγανε ή µαστορι εστισαν τά µεροκάματα 3.478 : προς π. 35 τούς μαστόρους έστισαν 3.043.10:, Δηλαδή για 80 περίπου μέρες πραγματοποιούν καί πληρώνονται 8.478 μερο- κάματα. Συνεπώς-ή κομπανία πρέπει να αποτελείται από 43 -45 μαστόρους. Είναι χαρακτηριστικό πως ούτε στο συμφωνητικό, ούτε 0:6 έξοδολόγιο τής έκκλησίας αναφέρε- ται ίδιαίτερη άμοι6ή τού άρχιτέκτονα. Αύτος είσέπραττε όλο το ποσό, πλήρωνε τίς τροφές καί ορισμένα άλλα κοινά έξοδα καί έδινε στον καθένα το μεροκάµατό του, αρκετά χαµηλό- τερο άπό αύτό πού είσέπραττε. "Αλλωστε δεν άμιδονταν όλοι το ίδιο, αλλά άνάλογα μέ τήν ζ άξιοσύνη τους καί το χρόνο προύπηρεσίας τους. * "Αλλες φορές ή συμφωνία γίνονταν µέ παροχή φαγητού, κυρίως στο χτίσιμο ίδιω- ξ τικών σπιτιών. Τότε το μεροκάματο ήταν χα- μηλότερο. =Ο έπιστάτης στο χτίσιμο τού σπι- τιού…τού Δ. ,Αθανασάκη στή Δράκια, δίνει στον ίδιοκτήτη σηµείωμα τών έξόδων : ΄ «ίδού συμεονού τα οσα έξοδα έχο είς άργατές κέ λυπα αλα ' είς Μέροκάµατα τούς Μαςστόρους έχον ΐ έος συμερον|Μεροκαματα 2Ο/τον 25 τύν ’I- μεράν Γρ (500, συμπληρώνει μέ μολύβι 6 , ίδιοκτήτης) ΄ διά θροφύ τού Μάςτορούς Γρ. 248» T6 χτίσιμο τού σπιτιού κράτησε 60 Ξ εργάσιµες μέρες γιατί 0:6 ίδιο χαρτί σημειώ- νει 6 ίδιοκτήτης 60 ήμερομίσθια τού έπιστά- τη προς 36 γρόσια. «Το δέ μουλάρι π.ρ & ς Υ Ρ…! σ-ι αν " ί :" o σ ι π Ξ " " ε;» Για: ΕΙΚ. 7. Βασιλ. Γρεβενά… καί Μαρ- τη μεταφορα των υλικων χρησιμοποιούσαν οι μιά… Μα.Αρ…,,ζ,ώ… . Ό "Αγιος κομπανίες τών μαστόρων δικά τους μουλάρια. ,Ιωάγνης Στό έξοδολόγιο τής έκκλησίας αναγράφεται: «1911 µεροκάματα προς 25: 1.194.15». Δηλαδή για 80 περίπου έργάσιµ.ες ήμέρες πραγματοποιούνται 1911 μεροκά- ματα τών μουλαριών, πού πρέπει να είναι γύρω στα 2δ, αφού-άλλωστε-σημειώ- νεται στόσυμφωνητικόπώς «… μουλάρια μας όταν δέν έχει χρείαν ή έκλησία να δουλεύουν, να κάθωνται καί άπό τα έντόπια μουλάρια άν πηγαίνουν να δοηθούν χάριν εύλαβείας, να µήν έμποδίζωνταιάπό ήμάς τούς μασστόρους»: Αύτοσηµ.αί- νει πως δέν έπιτρέπονταν ή μίσθωση ντόπιων µουλαριών για τίς μεταφορές οίκοδο- μ.ικών ύλικών, αλλά μόνον ή δωρεάν παροχή ύπηρεσιών, «χάριν εύλαδείας» τών ίδιο- κτητών τους. Τα μουλάρια τής κομπανίας έβοσκαν σέ κοινοτικά λι6άδια καί για δι- καίωμα 6οσκής δποχρεώνονταν οί μαστόροι νά χτίζουν ορισμένου μήκους καλντερί- µια τού χωριού, άνάλογα μέ τον αριθμό τών μουλαριών καί τίς µέρες παραμονής τους. «να μήν πάρωμε άλλο τίποτε γιά γεμελίκι»: Δηλαδή για 9 … διατροφή τους. «ο ύ τ ε 0 0: ν δ η λ ώ 0 α τ α»: "Οταν τελείωνε το χτίσιμο καί έμ- παιναν :6: ζευκτά τής σκεπής, τοποθετούσαν στήν κορυφή τής στέγης έναν πρόχειρο ξύλινο σταυρό στολισμένον μέ ένα στεφάνι ή ένα μπουκέτο λουλουδιών. ,Επάνω στο σταυρό αύτο το κορίτσι τού σπιτιού ή, άν δέν ύπήρχε κορίτσι, ή κυρά τού κρεμούσε μαντήλια, πουκάμισα ή άλλα είδη. "Οταν ύπήρχε πρόσφατο πένθος τού ίδιοκτήτη ή έχτιζαν δημόσιο κτίριο (όπως στήν περίπτωσή μας) δίνονταν το άντίτιµ.ό τους σέ χρήμα. Τα μαντηλώματα ήταν έθιμικο δικαίωµα τών μαστόρων. Σσό συμφωνητικό φαίνεται πως παραιτούνται άπό το δικαίωμά τους αύτό, στο τέλος όμως, άφού μπεί ι]Ποι> ε]Θ&Ν&ι>|οο Μίκα… και… … , , .… .;-.…ι:.'.΄--…-.----.. Κ…… ΕΙΚ. 8. "Αγιος Αθανάοιος Λαύκου (κάτοψη) καί ή τελειωτική φράση «όθεν έγινεν το παρόν είς δύο καί βαστά :6 κάθε μέρος :6 ένα»: μετανοιώνουν καί προσθέτουν: «διά μανδηλώ- µ α΄τ α ν 6: 0 ά ; δ ί δ ο υ ν γρ΄ 25»: T6 1:006 06:6 άναγράφεται καί στο έξοδολόγιο τής έκκλησίας: «μανδηλώματα τούς μαστόρους ΟΟ25>. Δέχονται v6: μήν πάρουν «ο 6 τ ε 6 ε 0 ε λ ι ά τ ι κ α»: Στή θεμελίωση τών σπιτιών ή τών γεφυριών έσφαζαν ένα ζώο (άρνί ή κόκορα), ,Αφού χύνονταν στά θεμέλια :6 αίμα, το σφαγμένο ζώο το έπαιρναν οί μαστόροι. Συναφής μέ :6 έθιμο αύτό είναι καί ή παράδοση τού γε- φυριού τής "Αρτας, όπου έπρεπε νά χτισθετ 0:6: θεμέλια καί ήγυναίκα τού άρχιμά- στορα, γιά v6: στεριώσουν. 'Επίσης οί ίδιοκτήτες, καθώς καί γνωστοί καί γειτόνοι. έριχναν 0:6: θεμέλια νομίσματα, πού :6: μάζευαν οί μαστόροι, άφήνοντας μόνο ένα- δύο πού σκεπάζονταν άπό :6 χτίσιµο «για το γούρι». «μ ο ν ον ν 6: 0 άς δ ί δ ο υν άπό μίαν όκά ρακήν τήν ήμέραν, v6: μάς κάμωσι καί δύω ζ ε ι a: φ έ τ ι α» : Ζειαφέτια=γεύµ.ατα. Ακόμα καί σήμερα στο Πήλιο οί μαστόροι απαιτούν άπό τούς ίδιοκτήτες τών σπιτιών καθημερινά 0:6: ποσότητα ούζου ή τσί- πουρου. «Νικόλαος 'Ιωάννου Κασσα62 μάρτυς>:'ΟΝικόλαοςΚασ- σαβέτης φαίνεται πως έχει συντάξει καί :6 συμφωνητικό. =Υπήρξε συμμαθητής τού Ρήγα Φερραίου, κατά τή μαρτυρία τού Χρ. Περραιβού 5. Τήν πληροφορία αύτή έπι- 6εδαιώνει 6 Φίλιππος "Ιωάννου σέ γράμμα του προς τον Ν. Μάγνη μέ χρονολογία 16 Δεκεμ6ρίου 1859. 'Ο Φίλιππος Ιωάννου σημειώνει, άκόμα, στο ίδιο γράμμα, πως «ο Νικόλαος Κασσα6έτης έδίδαξε πολλά έτη καί μέ πολύν κόπον έν τι"ρ έλληνικώ τής Ζαγοράς σχολείω, άλλ' ούχί συνεχώς' διότι ών ύγείας άκροσφαλούς ήναγκάζετο 10 πολλάκις να παραιτηθεί» 6. "Η σωστή σύνταξη καί οί ασήμαντες ανορθογραφίες τού συμφωνητικού πείθουν ότι συντάκτης του είναι 6 διδάσκαλος Ν. Κασσα6έτης, &… οί έπίτροποι τής έκκλησίας δέν είναι πολύ γραμματισμένοι, όπως φαίνεται από ,τίς ανορθογραφίες καί τήν κακή διατύπωση τού έξοδολόγιου. Στίς δεκάξη Αύγούστου 1803 παραδίδεται ή έκκλησία, χτισμένη άπό :6 00:- 0:00 - Δήμο καί τούς μαστόρους του. "Η εργασία τους περιορίζεται μόνο στο γιαπί. T6: σοβατίσματα, τα ξύλινα κουφώματα καί οί άλλες συμπληρωματικές έργασίεςΈέγι- ναν από άλλους μαστόρους. Στό έξοδολό…γιο τής "Αγίας Παρασκευής σημειώνονται άλλα έξοδα «απο δεκαξι αύγούστου εος τρις νοεμ6ριου οπου φίγαν κ αλι μαστορι». "Ανάμεσα στά έξοδα αύτά αναφέρονται καί τά έξής χαρακτηριστικά: «του μαστρογιάνι τζιαμιτζί 6:6: μιρουκάματα ιψου κή γιαλιά 153.10 ης : 2‘0 φορτοματα ξιλα κεσανίδια κε άμου αγογι του λιανζικου 0005.05 :0: ωσα εξοδεύθισαν ης το δευτερον ής την πιζουλα γρ 253.35» Γιά νά χτισθεί ή να έπισκευασθεϊ 0:6: έκκλησία χρειάζονταν πρώτα άδεια τού Μητροπολίτη. "Ενα βεράτι τού Αχμέτ τού Α΄, πού 6γήκε τον ,Ιανουάριο τού 1604 καί καθορίζει τα προνόμια τών μητροπολιτών, γράφει στο τέταρτο άρθρο «Το; έν τή έπαρχία αύτού έκκλησίας καί μοναστήρια χωρίς ίερού 60:00:13 06651; δύναται να απαλλοτριοϊ άπό τών χειρών αύτού, καί άνευ αδείας αύτού ούδείς δύναται να έπι- σκευάζη ή ανεγείρή έπί τών αύτών θεμελίων ή έμποδίζει αύτά» '. "Αδεια άπό τίς τουρκικές αρχές απαιτούνταν μόνο για :0‘: Χάσια (Πορταριά, Κατηχώρ…ι, Μηλιές, Τσαγγαράδα, Ζαγορά κ.ά), ένώ τα δακούφια (Μακρυνίτσα, Δράκια, "Αργαλαστή κ.ά.) «κτίζους έκκλησίαις όταν θέλουν» όπως αναφέρουν 6 Κωσταντής καί 6 Φιλιππίδης στή Νεωτερική Γεωγραφία τους.Β T6 προνόμιο αύτό καταργήθηκε 0:6: 1796 έξ αίτίας μερικών «συμδάντων» στο χτίσιμο τού "Αγ. Ιωάννη Μακρυνίτσας. Γι αύτό, &… άοόΝάοιοο τα… ' Τα… οΤση1ο'κΡοο :IIIl . … ΕΙΚ. 9. 'Αγιος ,Αθανάσιος Λαύκου (τομή 0:6 μάκρος) 0:6: 1800. οί κάτοικοι τού "Αγίου Λαυρεντίου πήραν ρητή άδεια από τήν Τουρκική Κυ6έρνηση για να χτίσουν τήν έκκλησία τού "Αγίου 'Αποστόλου τού Νέου, κι έπει- δή δέν είχαν έτοιμες πλάκες γιά νά σκεπάσουν τήν έκκλησία μέσα στήν προθεσμία, αναγκάστηκαν να 6γάλευν από τα σπίτια τους 9. 11 Οί έκκλησίες χτίζονταν μέ έξοδα τών ένοριτών ή μέ δωρεές καί τότε έµπαινε σέ πέτρινη ή γραπτή έπιγραφή το όνομα τών κτητόρων ("Αγ. ,Αθανάσιος "Αγίου Γεωργίου Νηλείας κ.τ.λ.). ΔΗ MOE ΖΗΠΑΝΙΩΤΗΣ Οί διογραφικές πληροφορίες για το μαστρο - Δήμο Ζηπανιώτη είναι λειψές. "Από :6: στοιχεία πού προσφέρει το συμφωνητικό καί μερικές έπιγραφές μπορούμε να τή σκιαγραφήσουμε κάπως. Πρώτα - πρώτα το έπίθετό του δείχνει τήν καταγωγή του. Είναι ήπειρώτης. Ζουπανιώτες ή Ζιπανιώτες ή Ζηπανιώτες λέγονταν στο Πή- λιο όχι μόνον όσοι κατάγονταν από το Ζαπάνι αλλά όλοι οί ήπειρώτες, όπως έξω από το Πήλιο όλοι οί πη- λιορεϊτες λέγονταν Ζαγο- ριανοί. Προτίμησα τον τύπο Ζηπανιώτης γιατί έμφανίζεται συχνότερα στίς έπιγραφές τών έκ- κλησιών πού έχτισε καί γιά νά μή γίνεται σύγχυ- ση μέ :6 συντοπίτη του καί συνεργάτη του γλύ- πτη Μίλιο Ζουπανιοπο- λίτη. "Εργάσθηκε στο Πήλιο δέκα χρόνια περί- που. Πήγαινε πρώτα μόνος του, έκλεινε συμ- φωνίες κι ύστερα έπαιρ- νε καί τούς μαστόρους του. T6 συμ6όλαιο μέ τούς ένορίτες τής "Αγίας Παρασκευής ύπογράφη- ".. κε στίς 21 Φε6ρουαρίου ‘_ …… καί ή έργασία άρχισε ' …" "(& στίς 13 ΄Απριλίου 1τ03, ΕΙΚ. 10. "Αγιος ΑΘανάσιος Λαύκου (τομή στο πλάτος) ίσως γιατί στο μεταξύ θα έπρεπε νά τΞλΞίώσΞι άλλες ύποχρεώσεις πού είχε αναλάβει. Μαζί μέ τούς μαστόρους του έχει καί το συντο- πίτη του γλύπτη Μίλιο πού σκαλίζει :2; έπιγραφές, τα ύπέρθυρα καί άλλα γλυπτά κοσμήματα, καθώς καί τίς μορφές διαφόρων αγίων σέ χαμηλό ανάγλυφο. Πιθανότατα & ίδιος γλύπτης σκάλισε σέ ανάγλυφο καί τή μορφή τού μαστρο - Δήμου στήν κόγχη τού ίερού τής "Αγίας Παρασκευής (Είκ. 2). T6 ανάγλυφο αύτο παριστάνει :6 μα- στρο - Δήμο σάν ένα νέο σχετικώς άντρα µέ παχύ καγκελωτό μουστάκι καί μέ το χαρακτηριστικό πλακαρο ήπειρώτικο κεφάλι. T6 πλατύ του σαγόνι τού δίνει έκφραση θεληματική. T6 ίδιο θεληματική έκφραση έχει καί το στόμα του. 'Αντίθετα μέ το σύνολο σχεδόν τών γλυπτών έργων τής έποχής του, πού παριστάνουν συγκεκριμένα άτομα, έδώ ύπάρχει φανερή ή πρόθεση τού καλλιτέχνη ν' αποδώσει ατομικά χα- ρακτηριστικά. Πρώτη παραγγελία παίρνει από :6 Γεώργιο Αναγνώστη καί τούς δύο γιούς του Νικόλαο καί Ιωάννη να χτίσει τήν έκκλησία τού "Αγίου "Αθανασίου στο χωριό "Αγιος Γεώργιος Νηλείας. "Υστερα γνωρίζεται μέ τον πρώτο άρματωλό τού Πηλίου, τον καπετάν Στέργιο Μπασδέκη. πού τού αναθέτει το χτίσιμο ή :6 ξαναχτίσιμο δια- φόρων έκκλησιών, όπως θα δούμε, μέ λεπτομέρειες, στήν περιγραφή τών έργων του. Μία παράδοση, πού ύπάρχει ακόμα στο χωριό Λοιύκος, λέει πως 6 αρχιτέκτονας ., … 12 πού έχτισε τόν "Αγιο "Αθανάσιο Λαύκου (δηλαδή 6 μαστρο - Δήμος) αποκεφαλίστηκε άπό τόν καπετάν Στέργιο Μπασδέκη πού τόν έπιασε v6: 1:1665: στό χτίσιμο μιάς άλλης έκκλησίας πού τού ανέθεσε. Δέν ύπάρχει τίποτα πού να έπι6ε6αιώνει ή να διαψεύδει τήν παράδοση αύτή. Πάντως 0:6: τέτοια τιμωρία δέν ήταν ασυνήθιστη άπό τόν καπετάν Στέργιο. "Υπάρχει, μάλιστα, στό μοναστήρι τής Λαμπινούς ανάγλυφο πού παριστάνει τόν κτήτορα Στέργιο Μπασδέκη να αποκεφαλίζει 0:6: γυναίκα. 'Ο μαστρο - Δήμος ήταν περήφανος για τή δουλειά του, γι αύτό πάντα στίς πέτρινες, μαζί μέ τό όν:μα τών κτητόρων 71 όσων συντελέσανε στήν κατασκευή τής έκκλησίας, σημειώνει καί :’ όνομά του, πράγμα πού δέν γίνεται συχνα στό Πήλιο. Μερικές φορές οί… κομπανίες τών μαστόρων δείξουν 0:6: έπιγραφή πού άναφέρει μόνο τήν καταγωγή τους ("Αγιος ,Αθανάσιος Δράκιας : «1766 MAETOPI ZOYHA- ΝΟΤΕΣη. *Αρχοντικα δέ φαίνεται v6: έχτισε 6 000:00 - Δήμος, είδικευμένος στό χτίσιμο έκκλησιών. Θα έ6αζε κι έκεϊ τ' όνομά του σέ έπιγραφή, όπως έκανε 6 συντοπίτης του Κοσμάς στό σπίτι τού Ντιντίκα στήν "Αλλη Mega”. "Εχτισε μόνο :6: κελλιά τού μοναστηριού τών Ταξιαρχών, ανάμεσα Ζαγοράς καί Χορευτού. ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΤΟΥ ΜΑΣΤΡΟ- ΔΗΜΟΥ "Α γ ι ο ς 'Α 0 α ν ά ο ι ο ς (1795). ‘H έκκλησία αύτή Βρίσκεται στήν έπάνω συνοικία τού χωριού "Αγιος Γεώργιος Νηλείας. Είναι τρίκλιτη δασιλική (Βίκ. 3). "Εξωτερικά :6: τρία κλίτη σκεπάζονται άπό τή δίρριχτη πλακοσκέπαστη στέγη (Είκ. 4). Τό χτίσιμό της είναι σχεδόν ίσοδομικό άρμολογημένο. 'Από τή δυτική καί νότια πλευρά περι6άλλεται 01:6 ξύλινο πλακοσκέπαστο ύπόστεγο, πού καταλήγει στήν άνα- τολική άκρη τής νότιας πλευράς στό παρεκκλήσι τού cA1000 Μοδέστου. Οί ξύλινες κολώνες τού ύπόστεγου άκουμπούν σέ χαμηλό πεζούλι. Μόνο ή Βορειοδυτική γωνία τού ύπόστεγου κλείνεται από τοίχο. πού αφήνει 0:6: 6ορεινή πόρτα. Στό νότιο τοίχο ψηλά, πάνω άπό τή στέγη τού ύπόστεγου έχει πέντε σιδερόφρακτα παράθυρα. "Αλλα δύο, καθώς καί μία πόρτα ύπάρχουν κάτω άπό τή στέγη τού ύπόστεγου. Στό δυτικό τοίχο, πάνω άπό τή στέγη τού ύπόστεγου έχει τρία παράθυρα, τό μεσαίο ΗΠοοόΘΜ'οιοο πΡο΄οογΗ ΕΙΚ. 11. "Αγιος "Αθανάσιος Λαύκου (πρόσοψη) 13 ψηλότερα καί τ' άκρινά χαμηλότερα. Κάτω άπό τή στέγη δύο πόρτες, μία στό κέν- τρο καί μία στενότερη δεξιά, καθώς καί δύο σιδερόφραχτα παράθυρα. ‘0 6ορεινός τοίχος δέν έχει κανένα άνοιγμα(ΕΞίκ. 5). Στόν τοίχο τού ίερού έχει κόγχες. 'Η με- σαία είναι μεγαλύτερη, πεντάπλευρη, μέ τρία στενά σιδερόφραχτα παράθυρα στίς EIK.| 12. "Αγιος ΄Αθανάσιος Λαύκου (έπιγραφή) τρείς κεντρικές πλευρές. Οί δύο άκρινές κόγχες είναι μικρότερες, ήμικυκλικές, χωρίς άνοιγμα. Καί οί τρείς κόγχες είναι πλακοοκέπαστες. … Πλούσιος είναι 6 έξωτερικός διάκοσμος τής έκκλησίας. Πάνω άπό τήν πόρτα τού νότιου τοίχου, μέσα σέ άόαθη κόγχη είναι ζωγραφισμένος 6 "Αγιος 'Αθανάσιος. Γύρω, σέ σχήμα πέταλου, ζωγραφική ζώνη μέ τούς Δώδεκα ="Απόο'τολους σέ προτομή μέσα σέ κύκλους, πού τριγυρίζονται άπό κόσμημα (κλήμα). 'Επειδή άργότερα ή πόρτα έγινε ψηλότερη άπό τήν άρχική, έχουν κοπεί οί δύο άπόστολοι πού βρίσκον- 14 ταν στίς άκριες τού πέταλου. (Βίκ. 6) Πάνω άπό τήν πόρτα τού παρεκκλησίού, μέσα σέ ά6αθη κόγχη, τοιχογραφία τού "Αγιου Μόδεστου. Ή είκόνα περιβάλλεται άπό όραίο πεταλόσχημο κόσμημα. ,Αξιόλογος είναι καί 6 γλυπτικός, έργο τού γλύπτη Μίλων. Περιγραφή του .ύπάρχει στό διβλίο γιά τό γλύπτη Μίλιο. Στό νότιο τοίχο ΕΙΚ. 13. Μίλιου Ζουπανιοπολίτη: "Αγιος "Αθανάσιος χρωματισμένη άνάγλυφη έπιγ.ραφή δίνει :6 ίπορικό τού χτισίματος τής έκκλησίας. Τό φόντο τής έπιγραφής είναι μαύρο, τά γράμματα καί τά κοσμήματα πράσινα. Τά γράμματα καί τά κοσμήματα είναι έξώγλυφα. "Ετος 1795 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ A "ί" ΙΔΟΥ ΝΑΟΣ ΕΚΤΙΣΤΕ EK BAGQN ΜΕΓΑΣ / EN ΥΠΟΡΙΑ ΚΕΙΜΕΝΟΣ ΠΗΛΙ()Υ ΟΡΟΥΣ | EHONOMAI‘I ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ/ ΑΡΧ[ΕΡΑΤΕΥ- υΝΤΟΣ Δ΄ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ / ΚΥΠΡΙΟΥ ΕΙΣ ΜΗ'ΓΡΟΠΟΔΙΝ ΑΥΤΟΥ EKEI- NOT/ OTOI MEN EIEI KTITOPEE TOYAE ΤΟΥ ΤΟΥ| ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ ΓΕΩΡ- 15 - αµ…- ΓΙΟΣ ΥΙΟΙ ΑΥΤΟΥ / ΔΥΩ, ΝΙΚΟΛΑΟΣ TE KAI ΙΩΑΝΝΗΣ | ΚΑΙ ΟΙ ΛΟΙ- ΠΟΙ ΟΣΟΙ ΔΕ ΣΥΝΔΡΟΜΟΝΤΕΣ| ΛΟΓΩ, ΕΡΓΩ ΤΕ ΚΑΙ ΑΙ"ΑΘΗ ΠΡΟΑ[ΡΕ- ΣΕΙ | ΕΞΟΙΝΤΟ ΤΟΥΣ ΜΙΣΘΟΥΣ ΑΠΕΙΡΟΠΔΑΣΙΟΥΣ / ΠΑΡΑ ΘΕΟΥ ΤΟΥ ΒΛΕΙΙΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ/ΠΟΛΥΤΛΑ ΑΘΑΝΑΣΙΕ ΦΥΛΑΤΤΕ ΤΗΝ ΜΟΝΗΝ ΣΟΥ ,'ΜΗΔΕΙΣ ΩΣ ΘΗΡΑΝΗΜΕΡΟΣ ΕΜΒΗ ΕΙΣ ΤΗΝ ΑΥΛΗΝ ΣΟΥ | ΠΛΗΓΗΝ ΘΑΝΑΤΟΥ ΛΟΙΜΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΠΥΡΕΚΤΙΩΝΤΑΣ/ΙΑΤΡΕΥΕ ΘΕΡΑΠΕΥΕ, ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΔΑΙΜΩΝΙΩΝΤΑΣ|Ο ΓΑΒΡΙΗΛ ΜΕΝ ΕΓΡΑΨΕ ΤΑΥΤΑ ΩΣ ΘΕΩΡΙΤΕ / ΑΝ ΗΝ ΚΑΙ ΜΙΞΟΒΑΡΒΑΡΑ ΜΗΝ ΤΑ ΚΑΤΗΓΟ- ΡΕΙΤΕ /ΑΡΧΙΤΕΚΤΩΝ ΜΕΝ ΔΗΜΟΣ ΖΗΠΑΝΙΩΤΗΣ . Πάνω άπό τήν πόρτα τού δυτικού τοίχου έγχρωμο άνάγλυφο (μαύρο - πρά- σινο - ώχρα). Στό έπάνω μέρος τού άνάγλυφου ύπάρχει σταυρός μέ τό Χριστό σταυ- ρωμένο στό μέσο του. Πίσω άπό τό σταυρό, ή λόγχη καί 6 σπόγγος, σέ σχήμα. V. Πάνω άπό τά πλαγινά σκέλη τού σταυρού τά γράμματα IC … XC NI - KA καί κάτω τους, άριστερά ή Παναγία (ΜΡ - ΘΥ) καί δεξιά 6 "Αγιος "Ιωάννης (ΟΑΓ - ΙΩ). Στήν κόγχη τού ίερού, έντοιχισμένα πλαγιαστά, δύο άνάγλυφα κυπαρισιών. Πάνω άπό τά τρία παράθυρα τής κεντρικής κόγχης τού ίερού, τρία άνάγλυφα γιά τά όποία γίνεται λεπτομερειακή άνάλυση στό διόλίο γιά τό γλύπτη Μίλιο. "Εσωτερικά ή έκκλησία χωρίζεται σέ τρία κλίτη. Τά τα6άνια είναι ξύλινα μέ άπλά ξυλόγλυπτα. Τό μεσαίο κλίτος είναι ψηλότερο άπό τά… δύο άκρινά. Τό πάτωμα είναι νεώτερο μέ βιομηχανικά πλακάκια. Τό ξύλινο τέμπλο τής έκκλησίας, χαμη- λής τέχνης, έγινε στά 1872 άπό τόν "Αγιογιωργίτη "Απόστολο "Αθανασόπουλο. Στό τέμπλο, μεταξύ τών άλλων. έξη είκόνες καμωμένες στά 1866 άπό τό Βασίλειο Γρε- βενίτη καί τό Μαργαρίτη Μακριντζιώτη (Βίκ. 7). Τοιχογραφίες δέν έχει έσωτερικά ή έκκλησία. Στή δυτική πλευρά, σέ ύψος 2.30 0. άπό τό δάπεδο ύπάρχει γυναικωνίτης. 'Επάνω στό γυναικωνίτη ύπάρχουν δύο φαρδειές ξύλινες βαθμίδες για νά παρακολου- θούν καλύτερα οί γυναίκες τή λειτουργία. (Στό έπόμενο :6 τέλος) ΚΙΤΣΟΣ ΜΑΚΡΗΣ 'Από τίς έπιγραφές τών έκκλησιών δημοσιεύονται μόνον οί άνέκδοτες. ]. Κίτσου "Α. Μακρή: 'Ο καπετάν Στέργιος Μπασδέκης καί δ γλύπτης Μίλιος. Βόλος…'ΑΘήνα 1955 σελ. 12-16. 2. ΄Υπαγόρευση κ. Γιάννη Ριζινού, άπό τήν 'Αγριά (1952). 3. N. I. Γιαννοπούλου: 'Η επί τού Πηλίου Μονή τού "Αγίου Λαυρεντίου ('Avu- τύπωσις é): τού ΙΑ τόμου τής έπετηρίδος τής 'Ειαιρίας Βυζαντινών σπουδών). 'Εν "Αθήναις 1935. 4. "Απ. Γ. Κωνσταντινίδη: Τα έν τς; Πηλίφ όρει παλαιά καί σύγχρονα καί χρι- στιανικά μνημεία. "Αλεξάνδρεια 1948, σελ. 107—113. ('Ανατυπώσεις άπό το «Φάρο- τής "Αλεξάνδρειας). 5. Χριστοφόρου Πεοραιβού: Πολεμικά όπομνημονεύματα καί βιογραφία Ρήγα Φε- ραίου. "Επιμέλεια Μ. Παπαϊωάννου. "Αθήνα 1956-σελ. 814. 6. Νικολάου Μι'ιγνητος: Περιήγησις ή τοπογραφία τής Θεσσαλίας καί Germ λι- κής Μαγνησίας. 'Εν "Αθήναις 1860-σελ. 86 7. «ΠρομηΘεύς». "Ετος Δ' (Μάρτιος 1892) Βόλος 1892-σελ. 711. 8. Γρηγορίου 'Ιεροδιακόνου καί Δανιήλ 'Ιερομονάχου: Γεωγραφία Νεωτ8ρική.. Βιέννη 1791. 9. Ζωσιμά 'Εσφιγμενίτη: Σημειώσεις είς τά έκ τής Γεωγραφίας τών Δημητριέων Μαγνητικά. "Ημερολόγιον «'Η Φήµη». 'Εν Βόλω 1887-σελ. 85. 10. K. A. Μακρή: Δύο λαϊκοί ζωγράφοι. Βόλος 1952-σελ. 31. 11. K. A. Μακρή: "Ενα μεταβυζαιτινό τέμπλο στό Πήλιο ('Ανακοίνωση στό Θ' Διεθνές Συνέδριο Βυζαντινών Σπουδών). 'Ανάτυπο άπό τά πρακτικά τού Συνεδρίου. "Αθήναι 1954. 16